(۳۳۷۵) حکم دفن میت صالح در کنار گناهکار

(۳۳۷۵) سوال: در سرزمین ما هنگامی که میت از دنیا می‌رود کنار مردگان دیگر در یک قبر که آنان را به هم می‌چسباند دفن می‌شود. آیا اگر شخص صالحی در کنار شخص گناهکاری که بی‌نماز بوده و با همان حالت از دنیا رفته دفن شود شخص صالح با عذاب این شخص گناه‌کار مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد؟ اگر مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد چگونه بین این مسئله و بین فرموده‌ی الله متعال: {وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى}[الأَنعَامِ: ١٦٤] ترجمه: (هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی‌گیرد) جمع ببندیم؟

جواب:

سنت این است که میت در قبرش به تنهایی دفن می‌شود و مردگان در یک قبر جمع نمی‌شوند مگر در هنگام حاجت مانند این که مردگان زیاد باشند و دفن کردن هر کدام در یک قبر، سخت باشد همان‌گونه که در مورد شهدای احد Æ صورت گرفت و همچنین همانطوری که در جنگ‌هایی که تعداد زیادی در یک آن می‌میرند و شبیه آن رخ می‌دهد. بنابراین عادتی که سؤال کننده یاد کرد نزد آنان وجود دارد واجب است بین علماءیی که در آن سرزمین وجود دارند جست و جو شود تا تصمیمی موافق شرع در این باره گرفته شود. اگر نیاز به جمع کردن مردگان در یک قبر باشد هر کس تقوای بیش‌تری دارد و قرآن بیشتری یاد داشته باشد به سوی قبله مقدم می‌شود و دومی نیز به همین صورت پشت آن قرار داده می‌شود. اگر فرض شود یکی از آنان صالح بوده و دیگری عکس آن بوده این شخص بر انسان‌های صالح تأثیری ندارد زیرا احوال آخرت با احوال دنیا قیاس گرفته نمی‌شود لذا مردم در روز قیامت در اثر گرما عرق می‌کنند که برای برخی تا دو قوزک، برای برخی دیگر تا دو زانو، برای برخی تا گردن و برخی دیگر نیز در آن غرق می‌شوند در حالی که همه‌ی آنان در یک مکان هستند و با این وجود، چنین اختلافی دارند بلکه بالاتر از این مسئله این است که روز قیامت به اندازه‌ی پنجاه هزار سال است در حالی که بر انسان‌های مؤمن آسان است به اندازه‌ای که در روایت وارد شده به اندازه‌ی نماز فرضی خواهد بود که مؤمن ادا می‌کند اما برای برخی سخت و طاقت‌فرسا خواهد بود همان‌طور که الله B می‌فرماید: {وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ* عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ}[الغَاشِيَةِ: ٢-۳] ترجمه: (چهره‌هایی در آن روز خوار و ذلیل خواهند بود* پیوسته تلاش کرده و خسته شده).

اما سخن سؤال کننده در این باره که چگونه بین این مسئله که اگر شخص صالح با عذاب شخص گناه‌کار اذیت می‌شود و بین فرموده‌ی الله B: {وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى} [الأَنعَامِ: ١٦٤] ترجمه: (هیچ گناه‌کاری بار گناه دیگری را به دوش نمی‌گیرد) جمع ببندیم؟ از جوابم دانسته شد دلیلی وجود ندارد که انسان صالح اذیت شود زیرا احوال آخرت با احوال دنیا تفاوت دارد اما اشکالی وجود دارد که سؤال کننده از آن یاد نکرد که همان سخن پیامبر ﷺ است که فرمود: {إِنَّ الْمَيِّتَ لَيُعَذَّبُ بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ}[۱] یعنی: (میت به سبب گریه‌ی خانواده‌اش بر وی عذاب می‌بیند) یعنی اگر میت از دنیا رفته و دفن شود به سبب گریه‌ی خانواده‌اش بر او عذاب می‌بیند و این همان چیزی است که جمع بین آن و بین فرموده‌ی الله متعال: {وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى} [الأَنعَامِ: ١٦٤] ترجمه: (هیچ گناه‌کاری بار گناه دیگری را به دوش نمی‌گیرد) اشکال ایجاد می‌کند زیرا میت به سبب فعل غیر خودش عذاب داده می‌شود. علماء در جمع بین این حدیث و آیه اختلاف نظر دارند؛ برخی از آنان گفته‌اند: این حدیث در مورد شخص کافر است که عذاب داده می‌شود و خانواده‌اش به خاطر فراق وی گریه می‌کنند. برخی دیگر نیز گفته‌اند: این حدیث پیرامون کسی است که وصیت کرده است یعنی به خانواده‌اش وصیت کرده بر او نوحه سرایی و گریه کنند پس چون خودش وصیت کرده عذاب داده می‌شود. برخی نیز گفته‌اند: این حدیث در حق کسی است که به این کار راضی باشد زیرا خانواده‌اش برای مردگانشان چنین می‌کنند و او در نهی از این کار وصیت نکرده است. برخی دیگر نیز گفته‌اند: این عذاب، عذاب عقوبت نیست بلکه عذاب رنجیدن و آزرده شدن است و به این سخن پیامبر ﷺ استدلال کرده‌اند: {السفر قطعة من العذاب}[۲]: یعنی: (سفر قطعه‌ای از عذاب است) در حالی که مسافر عذابی که عقوبت است داده نمی‌شود اما از نظر قلبی آزرده شده و به این سفر اهمیت می‌دهد. این قول راجح‌ترین قول است یعنی میت این گریه را احساس کرده و از نظر قلبی آزرده می‌شود که خانواده‌اش که دلسوزترین انسان‌ها به وی هستند چنین متأثر شده و گریه می‌کنند. مقصود از گریه کردنی که میت با آن عذاب می‌بیند غیر از گریه‌ای است که به مقتضای طبیعت می‌آید یعنی گریه کردن عمدی. اما گریه‌ای که به اقتضای طبیعت می‌آید گریه کننده و کسی که به خاطر او گریه می‌شود عذاب داده نمی‌شوند زیرا به اختیار انسان نیست.

جمع شدن برای عزاداری، پخت غذا و جمع شدن مردم از گوشه و کنار سرزمین بلکه از روستاهای مجاور هیچ اصلی ندارد و از عمل سلف صالح É نیست بلکه جریر بن عبدالله البجلي J می‌گوید: {كنا نرى الإجتماع إلى أهل الميت و صنعة الطعام من النياحة} یعنی: (ما -یعنی: صحابه- جمع شدن نزد خانواده‌ی میت و پخت غذا را از جمله نوحه‌سرایی می‌دانستیم). لذا برادرانمان که به چنین کاری عادت کرده‌اند را نصیحت می‌کنم که این کار را ترک کرده و درها را ببندند. همچنین هر کس می‌خواهد خانواده‌ی میت را تعزیه کند هر جا آنان را یافت تعزیه کند: در بازار، مسجد و غیره. برای زنان نیز ممکن است برای زنان خویشاوند و نزدیکان رخصت داده شود که نزد خانواده‌ی میت حاضر شده و تعزیه صورت بپذیرد اما بدون اجتماع، پخت غذا، نوحه‌سرایی و ذکر خوبی‌های میت زیرا یاد کردن نیکی‌های میت «ندب» است که از آن نهی شده است. بهترین کاری که برای میت بعد از مرگش انجام می‌شود دعا کردن برای او است زیرا پیامبر ﷺ فرموده‌اند: {إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ: إِلَّا مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ} یعنی: (هرگاه انسان از دنیا برود عملش قطع می‌شود مگر از سه جهت؛ صدقه جاریه، علمی که از آن سود برده شود و فرزند صالحی که برایش دعا کند.)

[۱] [أخرجه البخاري: كتاب الجنائز، باب قول النبي ﷺ: يعذب الميت ببعض بكاء أهله عليه. إذا كان النوح من سنته، رقم ١٢٨٦. ومسلم: كتاب الجنائز، باب الميت يعذب ببكاء أهله عليه، رقم٩٢٧.]

[۲] [أخرجه البخاري: كتاب الحج، باب السفر قطعة من العذاب، رقم ١٨٠٤. ومسلمكتاب الإمارة، باب السفر قطعة من العذاب و استحباب تعجيل المسافر إلى أهله بعد قضاء شغله، رقم ١٩٢٧]

تعداد بازدید: 5

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: في بلدتنا عندما يموت الميت يدفن بجوار أموات آخرين في قبر واحد يضمهم جميعًا ، فهل إذا دفن شخص صالح بجوار شخص فاجر مات على غير الصلاة، فهل يتأذى الرجل الصالح بعذاب هذا الفاجر؟ وإذا كان يتأذى فكيف نوفق بين ذلك وبين قوله – تعالى -: ﴿ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ﴾ [الأنعام: ١٦٤]؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: من المعلوم أن السُّنَّةَ أَن يُدْفَن الميت في قبر وحده، ولا يُجمع الأموات في قبر واحد إلا عند الحاجة، مثل أن يَكْثُر الأموات ويصعب دفن كل واحد في قبر، كما صُنِعَ في شهداء أحد رضي الله عنهم، وكما يحصل في الحروب التي يهلك فيها طائفة كبيرة في آن واحد وما أشبه ذلك. وعلى هذا فالعادة التي ذكرها السائل عندهم يجب أن يُبحث فيها بين العلماء الموجودين في البلد حتى يُتَّخذ فيها القرار الموافق للشرع، وأما جمعهم في قبر واحد إذا دعت الحاجة إلى ذلك فإنه يُقَدَّم الأقرأ للقرآن والأتقى إلى القبلة، ويكون الثاني وراءه، وإذا قُدِّرَ أن أحدًا منهم كان صالحًا والآخر كان بالعكس فإن ذلك لا يُؤَثر على الصالحين؛ لأن أحوال الآخرة لا تُقاس بأحوال الدنيا، ولهذا الناس يوم القيامة يعرقون من الحر، فمنهم من يبلغ إلى كعبيه ومنهم من يبلغ إلى ركبتيه، ومنهم من يبلغ إلى حقويه، ومنهم من يلجمه، وهم في مكان واحد ومع ذلك يختلفون هذا الاختلاف، بل أبلغ من هذا أن يوم القيامة مقداره خمسون ألف سنة، وهو على المؤمنين يسير سهل، حتى جاء أنه يكون بقدر فريضة أداها المؤمن، ومنهم من يكون عليه عسيرا شاقا كما قال -تعالى-: ﴿ وُجُوهٌ يَوْمَيذٍ خَشِعَةٌ عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ ﴾ [الغاشية: ٢-٣].

وأما قول السائل: كيف يُجْمَعُ بين هذا إذا كان يتأذى به وبين قوله -تعالى-: ﴿ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ﴾ [الأنعام: ١٦٤]؟ فقد علم من جوابي أنه ليس هناك دليل على أنه يتأذى به؛ لأن أحوال الآخرة تختلف عن أحوال الدنيا. لكن هناك إشكال في أمر لم يذكره السائل، وهو أن النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم – قال: «إِنَّ المَيْتَ لَيُعَذِّبُ بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ»، يعني: إذا مات الميت ودُفِنَ فإنه يُعَذِّبُ ببكاء أهله عليه، وهذا هو الذي قد يُشْكِلُ الجمع بينه وبين قوله – تعالى -: ﴿ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ﴾ [الأنعام: ١٦٤] حيث إن الميت يُعَذِّبُ بفعل غيره. وقد اختلف العلماء في الجمع بين الحديث وبين الآية، فمنهم من قال: إن هذا في الكافر، يُعَذَّب وأهله يبكون عليه بفراقه. ومنهم من قال: إن هذا فيمن أوصى به، أي: أوصى أهله أن ينوحوا عليه ويبكوا عليه، فيُعَذِّب لأنه أوصى به. ومنهم من قال: هذا في حق من رضي به، لكون أهله يفعلونه في موتاهم ولم يوص بالنهي عنه ومنهم من قال: إن العذاب ليس عذاب عقوبة، لكنه عذاب تألم وتأذ، واستدل لهذا بقول النبي صلى الله عليه وسلم: «السَّفَرُ قِطْعَةٌ مِنَ العَذَابِ»، والمسافر لا يُعَذَّب عذاب عقوبة لكنه يُعَذِّب عذاب ألم قلبي، ويهتم لهذا الشيء أي للسفر. وهذا القول هو أرجح الأقوال، أي: إن الميت يحس بهذا البكاء، ويتألم ألما قلبيًّا أن يكون أهله وأشفق الناس عليه يتأثرون هذا التأثر ويبكون. والمراد بالبكاء الذي يُعَذَّب به الميت ما سوى البكاء الذي لا يأتي بمقتضى الطبيعة، يعني البكاء المتعمد، وأما البكاء الذي يأتي بمقتضى الطبيعة فإن هذا لا يُعَذَّب عليه لا الباكي ولا الْمَبْكِيُّ عليه؛ لأنه بغير اختيار الإنسان. وأما الاجتماع للعزاء، وصنع الطعام، واجتماع الناس من أطراف البلد، بل ومن القرى المجاورة، فهذا كله لا أصل له ، وليس من عمل السلف الصالح، بل قال جرير بن عبد الله البجلي رضي الله عنه: «كُنَّا نَرَى الِاجْتِمَاعَ إِلَى أَهْلِ الْمَيِّتِ وَصَنْعَةَ الطَّعَامِ مِنَ النِّيَاحَةِ». ولهذا أوجه نصيحتي إلى إخواننا الذين اعتادوا مثل هذا أن يَدَعُوا هذا الشيء، وأن يُغلقوا الأبواب، ومن أراد أن يُعزيهم فليعزهم إذا وجدهم في السوق أو في المسجد…، والنساء يمكن أن يُرخص للنساء القريبات منهن من الميت أن يحضرن إلى أهل الميت ويحصل العزاء، لكن دون اجتماع، ودون طعام، ودون نياحة، ودون ذكر محاسن الميت؛ لأن ذكر محاسن الميت نَذب والندب منهي عنه. وأحسن ما يُفْعَل للميت بعد موته الدعاء؛ لقول النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم-: «إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ: إِلَّا مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ».