(۱۲۷۹) سوال: در برخی کتب میخوانیم که احمد بن حنبل در فلان مساله دارای دو یه سه قول است. نمیدانم آیا این بدان معناست که چندین قول از امام احمد است که هیچ کدام بر دیگری ترجیح ندارد، یا اینکه آرائی هستند که رأی جدید، قدیمی را نسخ میکند یا چه؟
جواب:
توضیحش این است که علمای بزرگ مجتهد، اجتهاداتشان گاهی بر حسب علمی که به آنها میرسد، تغییر میکند. چون آنها هم بشر و دارای توان محدود هستند. ممکن است الان چیزی بداند و بعدا در وقتی دیگر با جستجو و مراجعه به کتب یا با مناقشه، برایش روشن شود که حق بر خلاف آن است. چرا که ممکن است شخص به قولی اعتماد نماید و تصور نکند که این قول معارضی هم دارد. اما وقتی با او مناقشه شد، برایش روشن میشود که صواب در قول مخالف است و سپس رجوع نماید.
نتیجه اینکه وقتی در یک مساله، اقوال متعددی از امام احمد روایت شده، معنایش این است که در قول دومش از چیزی مطلع شده که در قول اولش از آن مطلع نبوده است و به همین خاطر، قول دوم را میگوید. نکتهی دیگر اینکه باید پرسید: آیا همهی این آراء به جای خود هستند، یا رأی آخری، بقیهی آراء را نسخ کرده؟ میگوییم: این آراء باقی هستند، به این خاطر که این آراء از روی اجتهاد صادر شدهاند و اجتهاد نیز با اجتهاد دیگری مثل خودش نقض نمیشود. ممکن است صواب در قول اولش باشد. در این صورت همهی این اقوال باقی هستند. فقط در صورتی اقوال دیگر نسخ میشوند که خود قائل، تصریح کند که از قول اولش برگشته است.
مثل این سخن ایشان رَحِمَهُالله که میگوید: «من قائل به واقع شدن طلاق شخص مست بودم، تا جایی که طلاقش را واقع میدانستم. بعد تثبّت حاصل کردم که وقتی بگویم طلاقش واقع میشود، در حقیقت زن را بر شوهر اولش حرام و بر شوهر بعدی حلال نمودهام و اگر قائل به عدم واقع شدن طلاق شخص مست باشم، فقط زن را برای شوهر اولش حلال دانستهام».[۱]
اینجا ایشان به صراحت از قول اولشان رجوع میکند و قول دوم را میگیرند. اما وقتی که تصریح به رجوع نکند، هر دو قول به ایشان منسوب است و قول دوم به عنوان ناسخ قول اول شناخته نمیشود. ممکن است کسی بگوید: وقتی ایشان قول دوم را با یک نص، تایید و تقویت کند و به آن استدلال نماید، به عنوان رجوع از قول اول به حساب میآید؛ چرا که اتباع از نص، واجب است. اگر کسی چنین بگوید، قولش وجهی برای خود دارد و در این صورت، قول ثانی، مذهبش میشود. والله اعلم.
***
[۱] – کتاب «الإنصاف» تالیف مرداوی حنبلی (ج۱۵، ص۹۹).