(۱۲۶۶) ضرورت‌های پنجگانه در دین اسلام

(۱۲۶۶) سوال: ضرورت‌های پنجگانه که شارع حکیم به ما دستور می‌دهد آنها را حفظ کنیم، کدام است؟

جواب:

معلوم اینکه شریعت اسلامی آمده برای جلب مصالح یا تکمیل آنها و دفع مضرات یا کم کردن آنها. این قاعده، عام است و شامل هر چیزی که انسان در امور دین و دنیا به آن احتیاج دارد، می‌شود و فقط منحصر در ضروریات پنجگانه که سائل به آن اشاره کرد، نمی‌شود. بلکه برای هر نوع مصلحتی است. چه این مصلحت متعلق به نفس باشد، یا مال و بدن و عقل و دین. بلکه هر چیزی که مصلحت یا تکمیل مصلحت با آن حاصل می‌شود، شرعا مطلوب است.

اگر این امر، چیزی است که مصلحت جز با آن به دست نمی‌آید، واجب و در غیر این صورت، مستحب است. همچنین هر چیزی که دارای ضرر در هر زمینه‌ای باشد، از آن نهی شده و این نهی، یا بر سَبیل وجوبِ ترک آن است و یا بر سبیل افضل و اکمل بودن ترک آن. امکان ندارد بتوان جزئیات این قاعده‌ی عظیم را به شمارش در آورد. این قاعده برای طالب علم نیز مفید است؛ چون میزانی درست و مستقیم است و آیات قرآن و سنت رسول اللهﷺ بر آن دلالت دارند.

از آن جمله، این آیه: {يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا} [بقره: ۲۱۹]: (از تو در مورد خمر و قمار می‌پرسند. بگو در آنها گناهی بزرگ و – نیز – منافعی برای مردم وجود دارد، و گناهِ این دو از سودشان بزرگ‌تر است). در این آیه، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ اشاره می‌فرماید که خمر و قمار گناهی بزرگ هستند و همچنین منافع متعددی برای مردم دارند. ولی گناه از سود بزرگ‌تر است. به همین خاطر نیز شریعتِ کامل آمده و از این دو به صورت قطعی نهی کرده است.

الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ} [مائده: ۹۰-۹۱]: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، همانا خمر و قمار و بت‌ها و تیرهای قرعه، پلید و از اعمال شیطان است؛ پس از آنها اجتناب کنید که رستگار گردید. همانا شیطان می‌خواهد به وسیله‌ی خمر و قمار بین شما دشمنی و کینه بیفکند و شما را از ذکر الله و نماز بازدارد. پس آیا دست می‌کشید).

از اینجا می‌فهمیم که یکی از حکمت‌های تحریم خمر و قمار و بت‌ها و تیرهای قرعه، کینه و عداوتی است که بین مردم ایجاد می‌کنند. این یک مفسده‌ی اجتماعی است. با این حال این امور، دارای مفاسد دیگری نیز هستند. مفاسدی مثل: مختل کردن عقل و دین و غیره. چون تیرهای قرعه باعث می‌شود انسان ریسک کند و پا هم پس نکشد. بت‌ها نیز که مورد پرستش قرار می‌گیرند، شرک هستند.

نیز این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ که: {وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا} [نساء: ۲۹]: (و خود را نکشید، همانا الله نسبت به شما رحیم است). این آیه دستور به حفظ نفس و حمایت از آن در مقابل هر نوع ضرری می‌دهد.

یکی دیگر این آیه است: {وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ} [مائده: ۶]: (و اگر مریض بودید یا در سفر بودید، یا یکی از شما از قضای حاجت بازگشت، یا زنان را لمس نمودید – که کنایه از جماع است – و آبی پیدا نکردید، پس با خاکی تمیز تیمم کنید؛ پس چهره‌ها و دست‌هایتان را از آن مسح نمایید).

الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در این حالت به خاطر ترس از ضرر رسیدن به انسان، یا استمرار ضرر به خاطر مرضی که با وجود آن نمی‌شود از آب استفاده کرد، دستور به تیمم می‌دهد.

دیگری آن است که در آیه‌ی روزه می‌آید: {وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ} [بقره: ۱۸۵]: (و کسی که مریض است یا در سفر باشد، پس در روزهای دیگری روزه بگیرد. الله برای شما آسانی می‌خواهد و سختی نمی‌خواهد).

در سنت نیز احادیث زیادی در این زمینه وجود دارد. از آن جمله، سفارش پیامبرﷺ به عبدالله بن عمرو بن عاص رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا است: «همانا همسرت بر تو حقی دارد و مهمانت بر تو حقی دارد و بدنت بر تو حقی دارد».^[۱]

از آن جمله، نکوهش ایشانﷺ به آنهایی بود که یکیشان گفت: همه‌ی عمرم را روزه می‌گیرم. دومی گفت: تمام شب را به نماز می‌ایستم و نمی‌خوابم. سومی گفت: ازدواج نمی‌کنم. اما پیامبرﷺ به آنها فرمودند: «من روزی روزه می‌گیرم و روزی هم روزه نمی‌گیرم و – شب – به نماز می‌ایستم و نیز می‌خوابم و با زنان ازدواج می‌کنم. هر کس از سنت من روی گرداند، از من نیست».^[۲] خلاصه اینکه این شریعتِ کامل آمده است تا مصالح بشر را محقق و یا آنها را تکمیل کند و مفاسد را ازبین ببرد یا آنها را کم کند.

***

^[۱] صحیح بخاری: کتاب الصوم، باب حق الجسم فی الصوم، حدیث شماره (۱۸۷۴). صحیح مسلم: کتاب الصیام، باب النهی عن صوم الدهر لمن تضرر به أو فوت به حقا أو لم یفطر العیدین و التشریق و بیان تفضیل صوم یوم و إفطار یوم، حدیث شماره (۱۱۵۹)، با این لفظ: «فَإِنَّ لِزَوْجِكَ عَلَيْكَ حَقًّا. وإن لزورك عليك حقا. ولجسدك عليك حقا».

^[۲] صحیح بخاری: کتاب النکاح، باب الترغیب فی النکاح، حدیث شماره (۴۷۷۶). صحیح مسلم: کتاب النکاح، باب استحباب النکاح لمن تاقت نفسه إلیه و وجد مؤنة و اشتغال من عجز عن المؤن بالصوم، حدیث شماره (۱۴۰۱). از انس بن مالک سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ با این لفظ: «مَا بَالُ أَقْوَامٍ قَالُوا كَذَا وَكَذَا؟ لَكِنِّي أُصَلِّي وَأَنَامُ. وَأَصُومُ وَأُفْطِرُ. وَأَتَزَوَّجُ النِّسَاءَ. فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي».

تعداد بازدید: 10

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: ما هي الضرورات الخمس التي أمرنا الشارع الحكيم بالحفاظ عليها؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: من المعلوم أن هذه الشريعة الإسلامية جاءت لجلب المصالح أو تكميلها، ودفع المضار أو تقليلها، وهذا عام يشمل كل ما يحتاج الإنسان إليه في أمور دينه ودنياه، ولا ينحصر الأمر في الضرورات الخمس التي أشار إليها السائل، بل هو عام لكل مصلحة، سواء كانت تتعلق بالنفس، أو بالمال، أو بالبدن أو بالعقل، أو بالدين، بل كل شيء تحصل به المصلحة أو يحصل به تكميل المصلحة فهو أمرٌ مطلوب، إن كان أمرًا لا بد منه فإنه يكون على سبيل الوجوب، وإن كان أمرًا دون ذلك فإنه يكون على سبيل الاستحباب. وكل شيء يتضمن ضررًا في أي شيءٍ كان فإنه منهي عنه: إما على سبيل وجوب التزك، وإما على سبيل الأفضل والأكمل. وهذه القاعدة العظيمة لا يمكن أن تَنْحَصِر جُزئيّاتها، وهي مفيدة لطالب العلم؛ لأنها ميزان صادق مستقيم، ويدل عليه آيات من كتاب الله -عز وجل- وأحاديث من سنة الرسول عليه الصلاة والسلام.

فمن ذلك قول الله تعالى: ﴿ يَسْتَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَفْعِهِمَا ﴾ [البقرة: ٢١٩]. فهنا أشار الله -عز وجل- إلى أن في الخمر والميسر إنما كبيرا ومنافع متعددة للناس، ولكن الإثم أكبر من النفع، ولهذا جاءت الشريعة الكاملة بالمنع منهما منعا باتا في قوله تعالى: ﴿ يَأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَيْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَوَة فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ ﴾ [المائدة:90-901]

ومن هنا نعلم أن من جُملة الحِكَم التي حَرّم الله من أجلها الخمر والميسر والأنصاب والأزلام أنها تُوقع العداوة والبغضاء بين الناس، وهذه مَفْسَدة اجتماعية، مع ما فيها من المفاسد الأخرى كالإخلال بالعقل، والإخلال بالدين، فإن الأزلام تؤدي إلى المغامرة في الإقدام والإحجام، والأنصاب شرك تعبد من دون الله عز وجل. ومن ذلك أيضًا قوله تعالى: ﴿ وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا ﴾ [النساء: ۲۹] وهذا أمر لحفظ النفس ووقايتها من كل ضرر. ومن ذلك أيضًا قوله تعالى: ﴿ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنكُم مِّنَ الْغَابِطِ أَوْ لَمَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَأَمْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ ﴾ [المائدة: 1].

فأمر بالتيمم في هذه الحال خوفًا من الضرر، أو استمرار الضرر بالمرض الذي يُخشَى من استعمال الماء فيه. ومن ذلك قوله -تعالى- في آية الصيام: ﴿ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ ﴾ [البقرة: ۱۸۵] والسُّنَّة في ذلك أيضًا كثيرة منها قوله صلى الله عليه وسلم لعبد الله بن عمرو بن العاص رضي الله عنه: «إن لزوجك عليك حقا، وإن لزَوْرِك عليك حقا، ولجسدك عليك حقا».

ومن ذلك أيضًا تأنيبه الذين قال بعضهم: أصوم ولا أفطر، وقال الثاني: أقوم ولا أنام، وقال الثالث: لا أتزوج النساء. فقال عليه الصلاة والسلام: «أنا أصوم وأفطر، وأقوم وأنام، وأتزوج النساء، فمن رغب عن سنتي فليس مني». والخلاصة أن هذه الشريعة الكاملة جاءت بتحصيل المصالح أو تكميلها، وبدرء المفاسد أو تقليلها.