(۶۳۹۰) سوال: آدابی که شایسته است دعوت‌گر به‌سوی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به آن‌ها آراسته باشد، کدام‌اند؟

جواب:

این سؤال، سؤال مهمی است، و منظور آدابی است که سزاوار است دعوت‌گر به‌سوی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر آن‌ها باشد، از جمله آداب مهم:
اول: اخلاص نیت برای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ؛ به این معنا که دعوت‌گر در دعوتش، رضایت پروردگار و اصلاح مردم را قصد کند، نه آن‌که هدفش کسب جایگاه، پیشوایی و ریاست در میان مردم باشد زیرا رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا، أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ» : (همانا اعمال به نیت‌ها وابسته است و برای هر شخص فقط همان چیزی است که نیت کرده است؛پس هرکس هجرتش به سوی الله و پیامبرش باشد، هجرتش به سوی الله و پیامبر اوست و هرکس هجرتش برای دنیا باشد که آن را به دست آورد یا زنی که با او ازدواج کند، پس هجرتش به سوی همان چیزی است که به سوی آن هجرت کرده است).
دوم: آگاه‌بودن به آن‌چه بدان دعوت می‌کند، یعنی آگاهی از شریعتِ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در آن‌چه به‌سویش دعوت می‌دهد، پس اگر به توحید دعوت می‌کند، واجب است که در مسائل توحید، هم از جهت اثبات و هم از جهت نفی و طرد و عکس، آگاهی داشته باشد، تا بتواند در صورت بحث و مجادله، از حق دفاع کند زیرا کسی که بدون علم دعوت می‌کند، مانند کسی است که بی‌سلاح وارد میدان نبرد شده باشد، دلیل این گ، فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است: {قُلۡ هَـٰذِهِۦ سَبِیلِیۤ أَدۡعُوۤا۟ إِلَى ٱللَّهِۚ عَلَىٰ بَصِیرَةٍ أَنَا۠ وَمَنِ ٱتَّبَعَنِی} [سوره يوسف: ۱۰۸]: ((ای پیامبر!) بگو: «این راه من است، من با بصیرت (کامل) به سوی الله دعوت می‌کنم، و کسانی‌که از من پیروی کردند (نیز چنین می‌کند)).
همچنین جاهل خود نیازمند تعلیم است، پس چگونه با جهل خود معلم دیگران شود؟ و نیز ممکن است کسی که با جهل دعوت می‌کند، به‌سوی باطل دعوت کند در حالی‌که خودش آگاه نیست، و در نتیجه گمراه می‌شود و دیگران را هم گمراه می‌سازد، چون چنین کسی هنگام مواجهه با شبهه‌ی اهل باطل در برابرش سرگردان می‌ماند و نمی‌تواند حق را اثبات کند.
سوم: آگاه‌بودن از حال دعوت‌شونده، تا با او برایاس جایگاهشان برخورد کند، دلیل آن این است که رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم وقتی معاذ رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ را به یمن فرستاد، به او فرمود: «إِنَّكَ تَأْتِي قَوْمًا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ» : (تو به سوی گروهی از اهل کتاب می‌روی)، پس او را از حال آن مردم باخبر ساخت تا آماده‌ی رویارویی با آنان باشد و با توجه به حال‌شان با آنان برخورد کند.
و همچنین دعوت‌گر باید از حال کسی که او را دعوت می‌کند آگاه باشد تا با او بر اساس جایگاه‌شان برخورد کند؛ زیرا تفاوت هست میان کسی که معاند است و او را به سوی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ دعوت می‌دهی و کسی که جاهل و غافل است، اولی نیاز به حجت قوی دارد که با آن، عناد و تکبرش نسبت به حق را درهم بشکند، اما دومی با کمترین دلیل و سخن قانع می‌شود، چون جاهلی غافل است و چیزی برای جدال ندارد و بر همین اساس است فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِۖ وَجَـٰدِلۡهُم بِٱلَّتِی هِیَ أَحۡسَنُ} [سوره النحل: ۱۲۵]: ([ای پیامبر، مردم را] با حکمت و پند نیکو به راه پروردگارت دعوت نما و با روشی که نیکو‌تر است با آنان [بحث و] مناظره کن) زیرا مردم انواع مختلفی دارند؛ بعضی با موعظه اصلاح می‌شوند و همان کافی است، اما برخی دیگر موعظه آن‌ها را کفایت نمی‌کند و وارد مجادله می‌شوند، و الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ امر کرده است که دعوت با حکمت باشد، گاهی با موعظه، و گاهی با مجادله، بر اساس حالی که دعوت‌شونده اقتضا کند.
و از آداب دعوت‌گر این است که در سخن‌گفتن بلیغ، و در حجت‌ آوردن قوی باشد؛ به‌گونه‌ای که بتواند مخاطب را به‌خوبی قانع کند، چنان‌که دلش آرام گیرد و با آسانی دعوت را بپذیرد چون برخی از مردم علم دارند اما در بیان ضعیف‌اند، و این باعث می‌شود فرصت‌های بسیاری را از دست بدهند، پس اگر کسی هم علم داشته باشد و هم قدرت بیان، خواهد توانست دیگران را به‌گونه‌ای کامل قانع کند تا دعوت را بپذیرند.
و از آداب دعوت‌گر آن است که خود به آن‌چه به‌سویش دعوت می‌کند، عمل کند تا با گفتار و کردارش دعوت دهد و بدون تردید، عمل دعوت‌گر به چیزی که به‌سویش دعوت می‌کند، تأثیر بسیاری در پذیرش دعوت او دارد چون اگر مردم ببینند که دعوت‌گر خودش به دعوتش عمل می‌کند، به او اعتماد می‌کنند و یقین پیدا می‌کنند که او در دعوتش صادق است ولی اگر ببیند که خودش به آن‌چه می‌کند عمل نمی‌کند، در صداقت او تردید می‌کنند و الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در دعوت او برکتی قرار نخواهد داد مثلاً اگر کسی مردم را به نماز جماعت دعوت کند و به آن تشویق نماید، اما خودش در نماز جماعت شرکت نکند، مردم چه دیدگاهی به دعوت او خواهند داشت؟ دیدگاهشان نسبت به دعوت او ضعیف خواهد بود و با نگاهی همراه با پذیرش به آن نخواهد نگریست؛ زیرا خودش به آن‌چه مردم را بدان فرا می‌خواند پایبند نیست.
و از آداب دعوت‌گر آن است که بردبار و صبور باشد در برابر آزاری که چه از نظر گفتار و چه از نظر رفتار به او می‌رسد؛ زیرا دعوت‌گر جانشین پیامبران است، و پیامبران با آزارهای گفتاری و رفتاری روبه‌رو می‌شدند و بر آن‌ها صبر می‌کردند تا به درجه‌ی صابران برسند چنان‌که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به پیامبرش محمد صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمود: {وَلَقَدۡ كُذِّبَتۡ رُسُلࣱ مِّن قَبۡلِكَ فَصَبَرُوا۟ عَلَىٰ مَا كُذِّبُوا۟ وَأُوذُوا۟ حَتَّىٰۤ أَتَىٰهُمۡ نَصۡرُنَا} [سوره اﻷنعام: ۳۴]: (و پیش از تو نیز پیامبرانى تكذیب شدند؛ ولى بر آنچه تكذیب شدند و آزار دیدند، شكیبایى كردند تا [سرانجام] یارى ما به آنان فرارسید).
پس دعوت‌گر باید خود را به صبر و بردباری بیاراید، تا به درجه‌ی صابران برسد و در مسیر پیامبران علیهم‌السلام قرار گیرد.
پس دعوت‌گر باید خود را به صبر و بردباری بیاراید، تا به درجه‌ی صابران برسد و در مسیر رسولان علیهم‌السلام قرار گیرد.
و از آداب دعوت‌گر آن است که همیشه گشاده‌رو و خوش‌برخورد باشد، تا مردم پیش از آن‌که به دعوتش گوش دهند، خودِ او را دوست بدارند؛ زیرا پذیرش شخص دعوت‌گر به‌صورت شخصی، باعث پذیرش معنوی او و گرد آمدن مردم پیرامون او می‌شود و بر همین اساس است فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {فَبِمَا رَحۡمَةࣲ مِّنَ ٱللَّهِ لِنتَ لَهُمۡۖ وَلَوۡ كُنتَ فَظًّا غَلِیظَ ٱلۡقَلۡبِ لَٱنفَضُّوا۟ مِنۡ حَوۡلِكَ} [سوره آل عمران: ۱۵۹]: ([ای پیامبر،] به [برکتِ] رحمت الهی است که تو با آنان [= اصحاب،] نرم‌خو [و مهربان] شدی؛ و اگر تندخو و سنگدل بودی، قطعاً از اطرافت پراکنده می‌شدند).
همچنین از آداب دعوت‌گر آن است که با مردم براساس جایگاهشان رفتار کند، و زمان و مکان مناسب برای دعوت را در نظر بگیرد؛ پس در موقعیتی که مردم برای شنیدن دعوت آماده نشده‌اند، آن‌ها را دعوت نکند؛ زیرا این کار برای مردم کسالت‌آور و ملال‌آور می‌شود و باعث می‌گردد که از آن‌چه دعوت‌گر بدان فرا می‌خواند، کراهت پیدا کنند، هرچند حق باشد، به همین خاطر بود که «كان النبي يَتَخَوَّلُ أَصْحَابَهُ بِالْمَوْعِظَةِ مَخَافَةَ السَّامَةِ» : (رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم یارانش را هر روز موعظه نمی‌کرد، از بیم آن‌که دچار ملالت و خستگی شوند).
و دعوت‌گر اگر زیاد (و پشت‌سرهم) مردم را موعظه کند، باعث خستگی و دل‌زدگی آن‌ها می‌شود، و آن پذیرشی که در صورت فاصله‌ انداختن بین موعظه‌ها و درس‌ها حاصل می‌گردد، به‌دست نمی‌آید.
این بود آن‌چه اکنون از آداب دعوت‌گر به خاطرم رسید، و از الله درخواست می‌کنیم که ما و برادران‌مان را از هدایت‌یافتگانِ هدایت‌گر، و دعوت‌کنندگان به حق و شایستگان قرار دهد.