(۵۸۹۸) سوال: روزی تصادف کردم و ماشینم واژگون شد و پدرم به خاطر تصادف فوت نمود و یکی از برادران به من گفت که بر من واجب است روزه بگیرم یا اینکه برده‌‌ای آزاد کنم، آیا این درست است؟

جواب:

اگر تصادف با ماشین رخ داده واجب است بررسی شود سبب تصادف چه بوده: اگر تصادف به خاطر راننده بوده، حال چه با تجاوز از حد یا با سهل‌‌انگاری از جانب او، بر او واجب بوده که ضامن آنچه به سبب تصادف تلف شده باشد همچنین بر او واجب است اگر کسی فوت شده کفاره بدهد. مثال تجاوز از حد این است که ماشین را بیش از توانش بار بزند یا اینکه در حالت سرعت منحرف شود یا اینکه سرعت بیش از حد سبب تصادف شود و مثال سهل‌‌انگاری این است که در رسیدگی به ماشین کوتاهی کند؛ مانند اینکه بداند که ماشین ایراد دارد اما از روی سستی بگوید: صبر می‌‌کنیم به شهر یا ایستگاه برسیم یا شبیه آن یا اینکه می‌‌داند چرخ‌‌های ماشین اشکال دارد اما سهل‌‌انگاری می‌‌کند و می‌‌گوید: شهر یا ایستگاه نزدیک است؛ تا اینکه چرخ ماشین می‌‌ترکد در این جا در قبال آنچه از جان یا مال تلف کرده ضامن بوده و بر او کفاره لازم است اما اگر تصادف بدون تجاوز از حد و سهل‌‌انگاری باشد چیزی بر او نیست؛ نه ضمانت و نه کفاره مانند اینکه قضا و قدر الله À بر این باشد که چرخ ماشین بترکد و او مقصر نباشد یا اینکه از ضرری که از آن می‌‌ترسد بپرهیزد و ناگهان ماشین هنگام پرهیز واژگون شود؛ در این صورت چیزی بر او نیست مانند اینکه شخصی در مسیر او با او روبه‌‌رو شود و ماشین را برای اینکه تصادف نشود منحرف کند سپس به خاطر آن، ماشین واژگون شود؛ در این صورت چیزی بر او نیست. اما نفر اول که تصادف به خاطر او بوده، یعنی چرخ ماشین در حالی که احتیاط می‌‌کرده ترکیده از این جهت که مسبب این تصادف نبوده و دومی از این جهت که محسن (نیکوکار) بوده؛ درست است که او ماشین را منحرف ساخته اما منحرف ساخته چون گمان نموده که این راه ایمن بوده و این راه ایمن‌‌تر از این است که در مسیر خود باقی بماند لذا با این کار احسان نموده و الله À می-فرماید: {مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ}[التوبة: ۹۱]: (بر نیکو کاران هیچ راه (سرزنش) نیست).
همچنین مانند آن این است که شخص در مسیر خود حرکت می‌‌کند ناگهان متوجه می‌‌شود روبه‌‌روی او چاله یا سنگ بزرگی وجو دارد و اگر در مسیر خود حرکت کند در آن چاله می‌‌افتد یا اینکه با آن سنگ بزرگ تصادف می‌‌کند و اگر منحرف شود برای او ایمن‌‌تر است لذا منحرف شود و در اثر انحرافش ماشین ‌‌واژگون شود در این حالت بر شخص چیزی نیست زیرا از خطری که گمان‌‌ نموده بزرگ‌‌تر است پرهیز کرده؛ لذا او محسن بوده و بر نیکوکاران راه سرزنشی نیست.
مهم اینکه واجب است سبب تصادف را بررسی کرد که اگر سهل‌‌انگاری یا تجاوز از حد از جانب رانند بوده بر او ضمانت و کفاره واجب است و اگر به خاطر تجاوز از حد یا سهل‌‌انگاری او نبوده یا اینکه از روی احسان برای اجتناب از ضرر بوده بر او چیزی از ضمانت و کفاره نیست.
سخن او در سؤال: آیا بر من روزه یا آزاد کردن برده واجب است؛ ظاهر سخن او بر این بوده که گمان دارد روزه گرفتن با آزاد کردن برده مساوی است در حالی که این‌‌گونه نیست. آنچه در کفاره‌‌ی قتل واجب بوده این است که برده آزاد کند و اگر نیافت دو ماه پی در پی روزه بگیرد و در آن غذا دادن وجود ندارد بلکه اگر می‌‌تواند، روزه بگیرد و اگر نمی‌‌تواند چیزی بر او نیست؛ به دلیل فرموده‌‌ی الله À: {وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلَّا خَطَأً ۚ وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰ أَهْلِهِ إِلَّا أَن يَصَّدَّقُوا ۚ فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ ۖ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُم مِّيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰ أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ ۖ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللَّهِ ۗ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}[النساء: ۹۲]: (هیچ مؤمنی مجاز نیست که مؤمنی را به قتل برساند مگر از روی اشتباه و خطا و کسی که مؤمنی را از روی خطا به قتل رساند باید یک برده‌‌ی مؤمن را آزاد کند و به خانواده‌‌ی او دیه بپردازد مگر اینکه آنها ببخشند پس اگر (مقتول) از قومی باشد که دشمنان شما هستند ولی او مؤمن بوده باید (قاتل) یک برده‌‌ی مؤمن را آزاد کند و اگر (مقتول) از قومی باشد که میان شما و آن‌‌ها پیمانی بر قرار است باید به خانواده‌‌ی او دیه بپردازد و (نیز) یک برده‌‌ی مؤمن را آزاده کند و هر کس که (برده‌‌ای) نیافت پس دو ماه پی در پی روزه بگیرید؛ این توبه‌‌ای از جانب الله است و الله دانای حکیم است) الله À چیز سومی را در این کفاره ذکر نکرده بر خلاف کفاره‌‌ی ظهار که در آن سه چیز را ذکر کرده است: آزاد کردن برده، کسی که نیافت روزه بگیرد و کسی که نتوانست شصت مسکین غذا دهد. اما در کفاره‌‌ی قتل غذا دادن نیست بلکه در صورتی که توان آزاد کردن برده را ندارد یا روزه می‌‌گیرد یا اگر نمی‌‌تواند روزه بگیرد چیزی بر او نیست.
شیخ بزرگوار! سؤال کننده ذکر می‌‌کند، کسی که فوت شده پدرش است؟
جواب: بله، تفاوتی میان پدر و غیر پدر نیست وهمه مؤمن هستند؛ بنابراین تفاوتی وجود ندارد.
شیخ بزرگوار! فرزندان چطور؟
جواب: همچنین تفاوتی میان فرزندان و غیر از آن‌‌ها وجود ندارد و در واجب شدن کفاره میان مسلمان و غیر مسلمان تفاوتی نیست مگر اینکه کافر حربی باشد، یعنی بین او و بین مسلمانان جنگ باشد برای چنین شخصی کفاره نیست، زیرا کشتن کافر حربی از روی عمد جایز است؛ زیرا با تو جنگ دارد و اگر او بر (کشتن) تو قادر باشد، تو را خواهد کشت. اما به نسبت کسی که بین تو و بین او عهد و پیمانی وجود دارد، چه این پیمان خاص و چه عام باشد، در کشتن او کفاره وجود دارد؛ به دلیل فرموده‌‌ی الله À: {فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ ۖ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُم مِّيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰ أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ}[النساء: ۹۲]: (پس اگر (مقتول) از قومی باشد که دشمنان شما هستند ولی او مؤمن بوده باید (قاتل) یک برده‌‌ی مؤمن را آزاد کند و اگر (مقتول) از قومی باشد که میان شما و آن‌‌ها پیمانی بر قرار است باید به خانواده‌‌ی او دیه بپردازد و (نیز) یک برده‌‌ی مؤمن را آزاده کند).