(۳۷۹۶) اختلاف در رؤیت هلال ماه رمضان

(۳۷۹۶) سوال: برخی افراد رمضان را با رؤيت هلال در عربستان سعودی روزه می‌گیرد و برخی دیگر با کشوری که در آن سکونت دارند روزه گرفته و از آن پیروی می‌کنند؛ این مسئله سبب به وجود آمدن اختلافاتی در مورد تعیین آغاز ماه رمضان می‌شود. راه حل چیست؟

جواب:

علما درباره‌ی مسئله‌ی رؤیت هلال، اختلاف نظر دارند؛ نظر برخی بر این است که اگر رؤیت هلال در یک مکان به طور شرعی ثابت شود، اگر هلال رمضان باشد تمام مسلمانان باید روزه بگیرند و اگر هلال عید باشد، همگی باید عید نمایند که این حکم مذهب امام احمد Ë است. بنابر این حکم مثلا اگر هلال ماه در عربستان سعودی دیده شد، بر همه‌ی مسلمانان در همه‌ی سرزمین‌ها واجب است که برای روزه گرفتن یا عید کردن به آن عمل کنند. این حکم مشهور از مذهب امام احمد Ë است که به عموم این فرموده‌ی الله À استدلال می‌کنند که فرموده است: {فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمْ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ} [البقرة: ۱۸۵] : (هر کدام از شما که این ماه را دریافت، باید آن ‌را روزه بگیرد). همچنین به عموم فرموده‌ی رسول الله ﷺ استدلال کرده‌اند که فرموده است: «إذا رأيتموه فصوموا وإذا رأيتموه فأفطروا» : (هرگاه ماه ‌را دیدید، روزه بگیرید و هرگاه ماه ‌را دیدید بخورید). گفته‌اند: مخاطب این سخن، مسلمانان هستند لذا تمام مسلمانان در همه‌ی سرزمین‌های زمین را شامل می‌شود.
برخی علما نیز بر این نظر هستند که روزه‌ی رمضان و عید فطر در شوال، فقط برای کسی واجب می‌شود که ماه را ببیند یا کسانی ماه را ببینند که طلوع ماه در سرزمینشان یکسان است زیرا بنا بر اتفاق دانشمندان، طلوع ماه در سرزمین‌های مختلف با هم تفاوت دارد لذا حکم برای هر سرزمینی باید متناسب با رؤیت خودش باشد و دیگر سرزمین‌ها نیز اگر طلوع ماه نزدشان یکسان است، از آن پیروی می‌کنند و در غیر این صورت، خیر؛ شيخ الاسلام ابن تيميه Ë همین دیدگاه را برگزیده و به این فرموده‌ی الله À استدلال نموده که می‌فرماید: {فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمْ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ} [البقرة: ۱۸۵] : (هر کدام از شما که این ماه را دریافت، باید آن ‌را روزه بگیرد). همچنین به فرموده‌ی رسول الله ﷺ استدلال نموده که فرمود: «إذا رأيتموه فصوموا وإذا رأيتموه فأفطروا» : (هرگاه ماه ‌را دیدید، روزه بگیرید و هرگاه ماه ‌را دیدید بخورید)؛ یعنی به همان دلیلی استدلال کرده است که کسانی که معتقد هستند با ثبوت رؤیت هلال در مکانی از سرزمین مسلمانان، روزه بر تمام مسلمانان واجب می‌شود بدان استدلال کرده‌اند؛ اما وجه استدلال شيخ الإسلام ابن تيميه Ë در این آیه و حديث متفاوت است: حکم در استدلال وی به شاهد و بیننده است که مقتضایش این می‌باشد که هر کس هلال ماه را نبیند، حكم به وی تعلق نمی‌گیرد. بنابراین اگر طلوع ماه در مکان‌های مختلف، متفاوت باشد، ماه در سرزمین‌های دیگر که طلوع ماه نزدشان متفاوت می‌باشد دیده نشده است لذا احکام هلال ماه برایشان ثابت نمی‌شود. تردیدی نیست که این وجه از استدلال، از وجه قبلی قوی‌تر است و عقل صحیح و قیاس نیز آن ‌را تأیید می‌کند.
اگر شارع، روزه گرفتن را مشروط به طلوع فجر و افطار را مشروط به غروب خورشید قرار داده است؛ چنان که الله À می‌فرماید: {فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمْ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنْ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنْ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصّیام إِلَى اللَّيْلِ} [البقرة: ۱۸۷] : (اکنون با همسرانتان هم‌بستری کنید و جویای آن‌چه الله برایتان مقدّر نموده باشید. همچنین بخورید و بیاشامید تا روشنی فجر از سیاهی شب در سپیده‌دم برایتان آشکار گردد سپس روزه را تا این که شب فرا برسد تکمیل نمایید)؛ پس شارع، حکم روزه را مشروط به طلوع فجر و حکم افطار را مشروط به غروب خورشید قرار داده است؛ رسول الله ﷺ نیز فرمود: «كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُؤَذِّنَ ابْنُ أُمَّ مَكْتُومٍ، فَإِنَّهُ لَا يُؤَذِّنُ حَتَّى يَطْلُعَ الفَجْرُ» : (بخورید و بنوشید تا این که اذان ابن ام مکتوم را بشنوید زیرا او تا فجر، طلوع نکرده باشد اذان نمی‌گوید). همچنین فرمود: «إِذَا أَقْبَلَ اللَّيْلُ مِنْ هَا هُنَا، وَأَدْبَرَ النَّهَارُ مِنْ هَا هُنَا، وَغَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ أَفْطَرَ الصَّائِمُ» : (هرگاه شب از این‌جا روی آورد و روز از این‌جا پشت نمود و خورشید غروب کرد، روزه‌دار افطار می‌کند).
پوشیده نیست که به اجماع مسلمانان، این حكم برای همه‌ی سرزمین‌ها نیست بلکه خاص سرزمینی است که این امر در آن‌جا ثابت شود و بدین خاطر است که می‌بینیم مردمان شرق، قبل از مردمان غرب، روزه می‌گیرند و افطار می‌کنند که این مسئله به روشنی و آشکار بودن فجر و غروب خورشید باز می‌گردد. وقتی هر سرزمین، زمان‌بندی روزانه‌ی‌ خاص خودش را دارد، زمان‌بندی ماهیانه نیز باید چنین باشد و هر سرزمینی زمان‌بندی ماهیانه‌ی خاص خودش را داشته باشد. این گونه آشکار می‌شود که دیدگاهی که شيخ الإسلام ابن تيميه Ë برگزیده است، از نظر نصّ شرعی و استدلال عقلی، برتر و راجح است.
دیدگاه سوم هم وجود دارد که مردم باید از حاکم خویش پیروی کنند؛ اگر حاکم که قدرت برتر در سرزمین را دارد، رؤیت ماه را بنا بر دلایل شرعی اعلام نماید، واجب است در روزه گرفتن رمضان و عید کردن در شوال به آن عمل کنند اما اگر چنین حکمی صادر نکرد، روزه یا عید انجام نمی‌شود. استدلال این دیدگاه به فرموده‌ی‌‌ رسول الله ﷺ است که فرمود: «الفِطْرُ يَوْمَ يُفْطِرُ النَّاسُ، وَالأَضْحَى يَوْمَ يُضَحِّي النَّاسُ» : (عید فطر، روزی است که مردم روزه را می‌خورند و عید قربان، روزی است که مردم قربانی می‌کنند). امروزه به همین دیدگاه، عمل می‌شود.
بنابراین در پاسخ به سؤال می‌گوییم: بهتر این است که مخالفت با مردم را آشکار نکنی؛ اگر نظرت بر وجوب عمل به دیدگاه اول است که اگر رؤیت هلال در یک سرزمین اسلامی به طور شرعی به اثبات رسید، عمل به آن واجب می‌شود اما مردم سرزمین تو به این دیدگاه عمل نمی‌کنند و تو یکی از دو دیدگاه دیگر را درست می‌دانی، شایسته نیست که مخالفت خود را ابراز کنی؛ چون این مخالفت، موجب فتنه، هرج و مرج و درگیری می‌شود. می‌توانی خودت در هلال رمضان به طور مخفیانه روزه بگیری و در هلال شوال، به طور مخفیانه روزه نگیری و عید کنی؛ اما چنین مخالفتی شایسته‌ نیست و اسلام به آن دستور نمی‌دهد.

تعداد بازدید: 2

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: هناك من يصوم رمضان برؤية الهلال بالمملكة العربية السعودية، ومنهم من يصوم تبعًا للدولة التي يسكن فيها، مما يسبب بعض الاختلافات في تحديد دخول رمضان، فكيف يكون التصرف؟

فأجاب رحمه الله تعالى: مسألة الهلال مختلف فيها بين أهل العلم:

فمنهم من يرى أنه إذا ثَبَتَ رؤية الهلال في مكان على وجه شرعي فإنه يلزم جميع المسلمين الصوم إن كان هلال، رمضان، والفطر إن كان هلال شوال، وهذا هو المشروع من مذهب الإمام أحمد، وعليه فإذا رئي في المملكة العربية السعودية -مثلا- وجب على جميع ا – وجب على جميع المسلمين في كل الأقطار أن يعملوا بهذه الرؤية صوما في رمضان، وفطرًا في شوال، وهذا هو المشهور من مذهب الإمام أحمد رحمه الله، واستدلوا لذلك بعموم قوله تعالى: ﴿ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ﴾ [البقرة: ١٨٥].

وعموم قول الرسول صلى الله عليه وسلم: «إِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا». قالوا: والخطاب للمسلمين فيشمل جميع المسلمين في جميع أقطار الأرض.

ومن العلماء من يقول: إنه لا يجب الصوم في هلال رمضان، ولا الفطر في شوال، إلا لمن رأى الهلال أو كان موافقا لمن رآه في مطالع الهلال؛ لأن مطالع الهلال تختلف باتفاق أهل المعرفة في ذلك، فإذا اختلفت وجب أن يحكم لكل بلد برؤيته، والبلاد الأخرى إن وافقته في مطالع الهلال فهي تبع له، وإلا فلا.

وهذا القول اختیار شیخ الاسلام ابن تيمية رحمه الله، واستدل لهذا القول بقوله تعالى: ﴿ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ﴾ [البقرة: ١٨٥]. وبقول النبي صلى الله عليه وسلم: «إِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا». أي: بالدليل نفسه الذي استدل به من يرى عموم وجوب الصوم على كل إنسان إذا ثبتت رؤيته في مكان من بلاد المسلمين.

لكن يختلف وجه الاستدلال عند شيخ الإسلام ابن تيميه في هذه الآية والحديث، وهو أن الحكم عُلّق بالشاهد والرائي، وهذا يقتضي أنَّ مَن لم يشهد ولم ير لم يلزمه حكم الهلال، وعليه فإذا اختلفت المطالع فإن البلاد المخالفة لبلاد الرؤية لا يكون قد شُهِد فيها الهلال ولا رُئي، وحينئذ لا تثبت أحكام الهلال في حقهم، وهذا -لا شك- وجه قوي في الاستدلال، وأقوى من الأول، ويؤيده النظر والقياس. فإذا كان الشارع قد عَلَّق الإمساك للصائم بطلوع الفجر والفطر بغروب الشمس، فقال تعالى: ﴿ فَالْنَ بَشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا القِيَامَ إِلَى الَّيْلِ ﴾[البقرة: ١٨٧].

فالشارع عَلَّق الحكمَ بَتبين طلوع الفجر إمساكًا وبالليل إفطارا، والنبي – عليه الصلاة والسلام – قال: «كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُؤَذِّنَ ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ، فَإِنَّهُ لَا يُؤَذِّنُ حَتَّى يَطْلُعَ الفَجْرُ». وقال: «إِذَا أَقْبَلَ اللَّيْلُ مِنْ هَا هُنَا، وَأَدْبَرَ النَّهَارُ مِنْ هَا هُنَا، وَغَرَبَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ أَفْطَرَ الصَّائِمُ».

والمعلوم بإجماع المسلمين أن هذا الحكم ليس عاما في جميع البلدان، بل هو خاص في كل بلد يثبت فيه هذا الأمر، ولهذا تجد الناس في الشرق يُمسِكُون قبل الناس في الغرب، ويفطرون قبلهم، حسب تبين الفجر وغروب الشمس، فإذا كان التوقيت اليومي متعلقا بكل بلد بحسبه، فهكذا التوقيت الشهري يتعلق بكل بلد بحسبه، وبهذا يتبيَّن أن القول الذي اختاره شيخ الإسلام ابن تيميه رحمه الله هو القول الراجح أثرًا ونظرا.

وهناك قول ثالث؛ وهو أن الناس يتبعون إمامهم، فإذا قرر الإمام – وهو صاحب السلطة العليا في البلد – دخول الهلال، وكان ذلك بمقتضى الأدلة الشرعية وجب العمل بمقتضى هذا الهلال صومًا في رمضان، وإفطارًا في شوال، وإذا لم يُقرر ذلك فإنه لا صَوْمَ ولا فطر، واستدل لهذا القول بقول النبي صلى الله عليه وسلم: الفِطْرُ يَوْمَ يُفْطِرُ النَّاسُ ، وَالأَضْحَى يَوْمَ يُضَحْيِ النَّاسُ». وهذا هو الذي عليه العمل في وقتنا الحاضر.

ولهذا فنقول للسائل : الأَوْلَى ألا تظهر مخالفة الناس، فإذا كنت ترى أنه يجب العمل بالقول الأول، وأنه إذا ثبت رؤية الهلال في مكان من بلاد المسلمين على وجه شرعي وجب العمل بمقتضى ذلك، وكانت بلادك لا تعمل بهذا، وترى أحد الرأيين الآخرين فإنه لا ينبغي لك أن تُظهر المخالفة؛ لما في ذلك من الفتنة والفوضى والأخذ والرد، وبإمكانك أن تصوم سرا في هلال رمضان، وأن تفطر سرًا في هلال شوال، أما المخالفة فهذه لا تنبغي، وليست مما يأمر به الإسلام.