(۲۴۲۰) سجده‌ی سهو چیست؟

(۲۴۲۰) سوال: سجده‌ی سهو چیست؟ چه زمانی واجب می‌شود؟ انجام آن چگونه است؟ قبل از سلام دادن است یا بعد آن؟ و هنگامی که نمی‌دانم دو سجده یا یکی را انجام داده‌ام یا یک رکعت یا دو رکعت را خوانده‌ام یا فاتحه را خوانده‌ یا نخوانده‌ام یا تحیات را خوانده‌ام، چکار کنم؟

جواب:

سجده‌ی سهو دو سجده‌ای است که انسان برای ذلت و خواری شیطان هنگامی که نفی سببی که به خاطر آن سجده کرده دانست یا برای تکمیل نمازش می‌باشد همانطور که رسول الله ﷺ می‌فرماید: «فَإِنْ كَانَ صَلَّى خَمْسًا شَفَعْنَ لَهُ صَلَاتَهُ، وَإِنْ كَانَ صَلَّى إِتْمَامًا لِأَرْبَعٍ كَانَتَا تَرْغِيمًا لِلشَّيْطَانِ» : (اگر پنج رکعت خوانده است، اين دو سجده باعث زوج شدن نمازش می شوند و اگر چهار رکعتش کامل شده است، اين دو سجده باعث ذلت و خواری شيطان می گردد).
و سجده‌ی سهو به صورت کلی برای هر امری که انجام آن به صورت عمدی نماز را باطل می‌کند واجب است بنابراین هر چیزی که انجام آن به صورت عمدی نماز را باطل می‌کند اگر از روی سهو انجام گرفت سجده‌ی سهو به خاطر آن برایش واجب می‌شود این اصل عامی است که سجده‌ی سهو در آن واجب است.
و همچنین سجود بعد از سلام در موضع می‌باشد:
اول: اگر به نمازش زیاد کرده است.
و دوم: شکی کند و یکی از دو طرف را ترجیح دهد که سجود در این حالت بعد از سلام قرار می‌گیرد اما اولی این است که سبب سجود سهو زیادت در نماز می‌باشد و مثال آن: انسان نماز ظهر را پنج رکعت بخواند و هنگامی که در تشهد نشست به یاد می‌آورد که پنج رکعت خوانده است که در اینجا به او می‌گوییم: تهشد را کامل کن و سلام بده سپس دو سجده را بعد از سلام بجا آور و سلام بده و همچنین در یک رکعت دو رکوع رفت یا سه سجده کرد که این زیادت می‌باشد و سجود آن بعد از سلام می‌باشد یا برای بیشتر خواندن رکعات بلند شد مثل بلند شدن برای رکعت پنجم در نماز چهار رکعتی سپس به یاد می‌آورد و برمی‌گردد بنابراین هنگامی که سلام داد دو سجده‌ی سهو را بجا می‌آورد و دلیل آن حدیث عبدالله بن مسعود J است: «أن النبي صلى بهم الظهر خمسًا، فلما انصرف قيل له: يا رسول الله زيد في الصلاة؟ قال: وما ذاك؟ قال: صليت خمسًا. فثنى رجليه ثم سجد سجدتين بعد ما سلم، ثم أقبل على الناس و قال: إنما بشر مثلكم أنسى كما تنسون» : (رسول الله ﷺ نماز ظهر را پنج رکعت خواند و هنگامی که نماز را به اتمام رساند به ایشان گفتند: یا رسول الله آیا به رکعت نماز زیاد شده است؟ ایشان فرمود: مگر چه شده است؟ (صحابی) گفت: نماز را پنج رکعت خواندی آنگاه رسول الله ﷺ دو زانو نشست سپس بعد از سلام دو سجده کرد سپس رو به مردم کرد و فرمود: من هم بشری چون شما هستم و همچنان كه شما دچار فراموشی می شويد، من نيز دچار فراموشی می شوم): تا آخر آن بنابراین در این جا رسول الله ﷺ بعد از سلام سجده کرد زیرا یک رکعت را به نمازش افزود.
اگر کسی بگوید: سجود بعد از سلام در اینجا ناچارا این‌گونه بوده است زیرا رسول الله ﷺ بعد از سلام نماز فهمید که زیادی خوانده است و این قاعده صحیح نیست می‌گوییم: اگر سجود سهو بعد از سلام برای زیادت در نماز باشد و کسی استدلال ما را به این حدیث باطل کند که سجود سهو برای زیادت در نماز بعد از سلام است در جواب او می‌گوییم: رسول الله ﷺ بعد از سلام سجده کردند و چرا نگفتند: سجده را بعد از سلام کردم چون قبل از آن نمی‌دانستم با این وجود که محل بیانش بود چون اگر مکانش آن نبود رسول الله ﷺ آن را برای مردم بیان و واضح می‌فرمود چون مردم به او اقتدا می‌کردند و برای این شاهدی از سنت رسول الله ﷺ می‌باشد و آن حدیث ابو هریره J است هنگامی که رسول الله ﷺ نماز ظهر یا عصر بر مردم می‌خواند که بعد از دو رکعت سلام داد سپس ایشان را متوجه ساختند پس نمازش را تمام کرد و دو سجده بعد از سلام بجا آورند.
بنابراین رسول الله ﷺ این سجود را برای زیادتی که در نماز حاصل شده بود کرد و آن زیادت سلام دادن و زیادت در تهشد بود و نشستن در این تشهد از نشستن در تشهد اول طولانی‌تر بود در این صورت نیز رسول الله ﷺ سجده‌ی سهو را بعد از سلام قرار داد و این تایید کننده‌ی آن‌چیزی است که در حدیث ابن مسعود J می‌باشد که سجود بعد از سلام می‌باشد.
و همچنین اقتضای معنا نیز همین است یعنی زیادتی که موجب سجده‌ی سهو شده است اگر بگوییم که سجده‌ی سهو قبل از سلام قرار دارد در واقع در نماز دو زیادت حاصل شده است: یکی زیادتی که به خاطر آن سجده‌ی سهو می‌خوانیم و دوم زیادت خود سجده‌ی سهو و این منتاسب نمی‌باشد و به همین خاطر سجده‌ی سهو بعد از سلام قرار داده شده است لذا شایسته است که دقیق این حالت را بیان کنیم: اگر سبب سجده‌ی سهو زیادت است چه فعلی مانند رکوع و سجود باشد و چه قولی مانند سلام دادن قبل از تمام شدن نماز باشد سپس بعد از آن فهمید آن را تمام کند بنابراین محل سجود سهو بعد از سلام می‌باشد.
مسئله‌ی دوم: اگر سجده‌ی سهو برای شکی باشد که یکی از دو طرف ترجیح پیدا می‌کند پس در اینجا بر آنچه نزدش ترجیح پیدا می‌کند بنا می‌شود سپس سلام می‌دهد و دو سجده را بعد از سلام بجا می‌آورد و دلیل آن حدیث عبدالله بن مسعود J است که قبلا به آن اشاره کردیم که در آخر حدیث می‌فرماید: «وَإِذَا شَكَّ أَحَدُكُمْ فِي صَلَاتِهِ فَلْيَتَحَرَّ الصَّوَابَ، فَلْيُتِمَّ عَلَيْهِ ثُمَّ لِيُسَلِّمْ، ثُمَّ يَسْجُدُ سَجْدَتَيْنِ» : (و اگر كسی از شما در نمازش شك نمود، درست و صواب را جستجو نموده و در پی آن باشد و نمازش را بر اساس آن كامل کند، سپس سلام گويد و دو سجده(ی سهو) به جای آورد): بنابراین این برای شک است پس هنگامی که کسی شک کرد که سه رکعت یا چهار رکعت خوانده است و نزدش سه رکعت ترجیح پیدا کرد رکعت چهارم را می‌خواند سپس سلام می‌دهد و سجده‌ی سهو می‌کند سپس سلام می‌دهد و اگر شک کرد که چهار یا پنج رکعت خوانده است سپس نزدش ترجیح پیدا کرد که چهار رکعت خوانده است می‌نشیند و تشهد می‌خواند و سلام می‌دهد سپس دو سجده ‌می‌کند و سلام می‌دهد.
بر همین مبنا حکم این مسئله که اگر شک کرد و یکی از دو طرف برایش ترجیح پیدا کرد، این است: بر راجح نزدش مبنی است سپس نمازش را تمام می‌کند و دو سجده را بعد از سلام بجا می‌آورد و همچنین از معنا و مفهوم آن نیز همین را می‌دانیم یعنی: هنگامی که شک کرد و یکی از دو طرف برایش ترجیح داشت، سجود بعد از سلام می‌باشد زیرا این شکی که در نماز نماز به وجود آمده است بر غالب ظن او بنا می‌شود و این شک به وجود آمده را اعتبار وهم به آن می‌دهیم و عملی بر آن مترتب نمی‌شود و یک چیز زائد است مثل زیادت قولی یا فعلی و برای همین نیز رسول الله ﷺ سجود در این حالت را بعد از سلام قرار داد.

تعداد بازدید: 3

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: ما هو سجود السهو؟ ومتى يجب؟ وكيف أداؤه؟ وهل هو قبل السلام أو بعده؟ وكيف أعمل إذا كنت لا أدري هل أنا سجدت سجدتين، أو سجدة أو ركعت ركعتين أو ركعة، أو قرأت الفاتحة أم لا، أو قرأت التحيات؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: سجود السهو هو: سجدتان يسجدهما الإنسان، إما تَرْغِيما للشيطان إن تبين انتفاء السبب الذي من أجله سجد، وإما تكميلا لصلاته، كما جاء ذلك عن رسول الله صلى الله عليه وسلم، حيث قال -عليه الصلاة والسلام-: «إن كان صلى إتماما كانتا ترغيمًا للشيطان، وإن كان صلى خمسا شفعن صلاته».

ويجب سجود السهو في الإطار العام لكل أمر يُبطل الصلاةَ تَعَمّده، فكل شيء إذا تعمده المصلي أبطل صلاته إذا سها عنه، وجب عليه سجود السهو من أجله، هذا هو الأصل العام فيما يجب به سجود السهو.

أما أداؤه فتارة يكون قبل السلام، وتارة يكون بعد السلام، فيكون قبل السلام في موضعين:

أحدهما: إذا كان سببه نقصانا في الصلاة، والثاني: إذا كان سببه شكا تساوى طَرَفاه ولم يترجح أحدهما على الآخر، مثال ذلك: نسي التشهد الأول في الثلاثية أو الرباعية، فلم يجلس ولم يتشهد فهنا يجب عليه سجود السهو، ويكون قبل السلام؛ لأنه نقص في صلاته التشهد الأول، وقد ثبت ذلك عن النبي صلى الله عليه وسلم في حديث عبد الله بن بُحَيْنَةَ رضي الله عنه قال: «صلى لنا رسول الله صلى الله عليه وسلم ركعتين من بعض الصلوات، ولم يجلس ثم قام، فلم يجلس، فقام الناس معه فلما قضى صلاته، ونَظَرْنَا تَسْلِيمَهُ كَبَّر قبل التسليم، فسجد سجدتين وهو جالس، ثم سلم»، هنا صار السجود قبل السلام، ودليله هذا الحديث الثابت عن رسول الله صلى الله عليه وسلم، ثم إن المعنى أيضًا يقتضي ذلك؛ لأن هذا النقص ينبغي أن لا يخرج الإنسان من صلاته حتى يتمه، فلهذا شرع السجود له قبل السلام.

أما المسألة الثانية: فهي: إذا شك شكا تساوى طرفاه ولم يترجح عنده أحد الأمرين، مثال ذلك: شكٍّ هل ركعته هذه هي الثالثة أو الرابعة؟ ولم يترجح عنده أحد الطرفين، فهنا يبني على اليقين واليقين هو الأقل، فيجعل هذه الركعة الثالثة ثم يأتي بالرابعة ويجلس ويتشهد التشهد الأخير، ويسجد سجدتين قبل أن يسلم، وإنما كان سجود السهو قبل السلام لأن هذا الشك الذي طرأ على هذه الركعة حتى اشتبه على المرء أهي من صلاته أم زائدة؟ لا شك أنه يُخل بالصلاة ، فلذلك شُرع أن يكون السجود قبله، من أجل أن يخبر الصلاة قبل أن يخرج منها.

وأما السجود بعد السلام فيكون في موضعين أيضًا: أحدهما: إذا زاد في صلاته، والثاني: إذا شك شكا ترجح عنده فيه أحد الطرفين، فالسجود هنا يكون بعد السلام، أما الأول وهو: أن يكون سبب سجود السهو الزيادة فمثاله: أن يصلي الإنسان خمس ركعات في الظهر، فإذا جلس للتشهد ذكر أنه صلى خمسا، فهنا نقول له: أكمل التشهد وسلم، ثم اسجد سجدتين بعد السلام وسلم وكذلك أيضًا لو ركع في الركعة الواحدة ركوعين، أو سجد ثلاث سجدات، فهذه زيادة فيكون السجود لها بعد السلام، أو قام إلى زائدة، مثل أن يقوم إلى الخامسة في الرباعية، ثم يذكر فيرجع، فإنه إذا سَلَّمَ سجد سجدتي السهو، دليل ذلك حديث عبد الله بن مسعود رضي الله عنه: «أن النبي صلى الله عليه وسلم صلى بهم الظهر خمسًا، فلما انصرف قيل له: يا رسول الله زيد في الصلاة؟ قال: وما ذاك؟ قال: صليت خمسا فشنى رجليه صلى الله عليه وسلم ثم سجد سجدتين بعد ما سلم، ثم أقبل على الناس وقال: «إنما أنا بشر مثلكم أنسى كما تنسون» إلى آخره، فهنا سجد النبي صلى الله عليه وسلم بعد السلام؛ لأنه زاد في صلاته ركعة.

قد يقول قائل: إن السجود هنا بعد السلام أمر لا بد منه؛ لأن النبي صلى الله عليه وسلم لم يعلم بالزيادة إلا بعدما سلَّم، فلا يمكن أن نجعل هذا قاعدة ونقول: إذا كان سجود السهو عن زيادة فإنه يكون بعد السلام قد يقول قائل هكذا، فيبطل استدلالنا بهذا الحديث على أن سجود السهو للزيادة يكون بعد السلام.

فنقول مجيبين عليه: إن النبي صلى الله عليه وسلم مسجد بعد السلام، ولما لم يقل: إنما سجدت بعد السلام لأني لم أعلم فاسجدوا قبله، علم بأن هذا محله؛ لأنه لو لم يكن محلا له لبينه رسول الله صلى الله عليه وسلم؛ لأن الناس سوف يقتدون به، ثم إن له شاهدًا من سنة الرسول صلى الله عليه وسلم، وهو حديث أبي هريرة رضي الله عنه حين صلى بهم الرسول صلى الله عليه وسلم إحدى صلاتي العشي – إما الظهر وإما العصر – فسلم من ركعتين، ثم نبهوه فأتم صلاته وسلم، وسجد سجدتين بعد السلام فجعل النبي صلى الله عليه وسلم السجود لهذه الزيادة التي حصلت منه، وذلك بالتسليم وزيادة التشهد، والجلوس مدة أطول مما لو كان جلوسه للتشهد الأول، جعل النبي – عليه الصلاة والسلام محل سجود السهو في هذه الصورة بعد السلام وهذا يؤيد تماما ما فعله في حدیث ابن مسعود رضي الله عنه، وأن السجود يكون بعد السلام.

ثم المعنى أيضًا يقتضي ذلك، فإن الزيادة الموجبة لسجود السهو لو قلنا بأن سجودها يكون قبل السلام اجتمع في الصلاة زيادتان: الزيادة التي زادها سهوا وسجود السهو، وهذا لا يتناسب، ولذلك جعلت السجدتان للسهو بعد السلام. إذا ينبغي أن نضبط هذه الحال بأن نقول: إذا كان سبب سجود السهو الزيادة، فعلية كانت -كالركعة أو الركوع أو السجود- أم قولية كالتسليم قبل تمام الصلاة، ثم يتم بعد أن يعلم- فإن تحل السجود فيها بعد السلام.

المسألة الثانية: إذا كان سجود السهو عن شك ترجح أحد طرفيه، فهنا يبني على ما ترجح عنده ثم يسلم، ثم يسجد سجدتين بعد السلام، ودليله حديث عبد الله بن مسعود الذي أشرنا إليه ،قبل، فإن في آخره: «إذا شك أحدكم في صلاته فليتحرّ الصواب فليتم عليه، ثم ليسلم، ثم ليسجد سجدتين»، على هذا فيكون الشك إذا شك الإنسان هل صلى أربعًا أو ثلاثا، وترجح عنده أنها ثلاث أتى بالرابعة ثم سلم، ثم سجد للسهو، ثم سلم. وإذا شك هل صلى أربعًا أو خمسا، ثم ترجح عنده أنه صلى أربعا، فإنه يجلس، ويتشهد، ويسلم، ثم يسجد سجدتين ويسلم.

فعلى هذا يكون حكم هذه المسألة إذا شك وترجح عنده أحد الطرفين:

أن يبني على الراجح عنده، ثم يتم صلاته، ثم يسجد سجدتين بعد السلام، وإنما كان الأمر كذلك من حيث المعنى – أي: إنه إذا شك وترجح عنده أحد الطرفين يكون السجود بعد -السلام- لأن هذا الشك طارئ على الصلاة، وهو سيبني على غالب ظنه، فسيكون هذا الشك الطارئ الذي اعتبرناه وهما لا عمل عليه، فيكون زائدا، فهو كالزيادة القولية أو الفعلية، ولهذا جعل النبي -عليه الصلاة والسلام – محل السجود فيه بعد السلام.