(۲۳۳۸) سوال: ابن قیم در کتاب الداء و الدواء به اسم الجواب الکافی در فصل اوقات دعا ذکر می‌کند: از این اوقات پشت نمازها -یعنی بعد از نهایت نماز- ولی نگفته است قبل از سلام و همچنین آیه یا حدیث و مرجعی ذکر نکرده است؛ پس دعا کردن با بالا بردن دست بعد از نماز جایز است یا نه؟ و دلیل آن چیست؟

جواب:

می‌گویم: نصوص قرآن و سنت یک‌دیگر را تفسیر می‌کنند پس هنگامی که کلمه‌ی «دبر الصلاة» آمد نظر کردیم: اگر پشت نماز به دعا مقید شده است مراد آخر نماز و قبل از سلام است و اگر به ذکر مقید شده مراد بعد از سلام است.

دلیل آن: اما اولی: رسول الله ﷺ هنگامی که تشهد را ذکر فرمود گفتند: «ثُمَّ لْيَتَخَيَّرْ مِنَ الدُّعَاءِ»[۱] (سپس هر دعایی که دارد را از الله درخواست کند) پس این دلالت بر این دارد که بعد از تشهد و قبل از سلام محل دعا است پس انسان این فرصت را برای آنچه دوست دارد غنیمت شمارد و از الله À بخواهد پس آنچه در مورد دعا، مقید به پشت نماز شده است آن را حمل بر آخر نماز می‌کنیم.

بنابراین اگر کسی گفت: آیا پشت چیزی از آن است یا چیزی است که بعد آن قرار دارد؟ می‌گوییم: به سیاق بستگی دارد ممکن که آخر آن یا بعد آن باشد لذا پشت نماز به حسب مقتضای ادله تفسیر می‌شود پس دعا هنگامی که به پشت نماز تعلق یابد مراد آن آخر نماز و قبل از سلام است و از جمله آن امر رسول الله ﷺ به معاذ J است هنگامی که فرمود: «إني أحبك،فلَا تَدَعَنَّ فِي دُبُرِ كُلِّ صَلَاةٍ تَقُولُ : اللَّهُمَّ أَعِنِّي عَلَى ذِكْرِكَ وَشُكْرِكَ وَحُسْنِ عِبَادَتِكَ»[۲] (حقیقتا تو را دوست دادم بنابراین بعد از هر نماز فرض این را رها مکن که بگویی: باراللهی مرا یاری ده که تو را یاد کنم و شکر گذارت باشم و به بهترین روش بندگیت نمایم) و این دعا قبل از سلام می‌باشد.

اما اگر دبر نماز مقید به ذکر باشد بعد از است زیرا الله À می‌فرماید: {فَإِذَا قَضَیۡتُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَٱذۡكُرُوا۟ ٱللَّهَ قِیَـٰمࣰا وَقُعُودࣰا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمۡۚ} [سوره النساء: ۱۰۳] (پس چون نماز را به پایان رساندید، الله را ایستاده، و نشسته و بر پهلوی خویش (خوابیده) یاد کنید) پس این قاعده در این مسئله می‌باشد و قول رسول الله ﷺ: «مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ فِي دُبُرِ كُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَحَمِدَ اللَّهَ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَكَبَّرَ اللَّهَ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، فَتْلِكَ تِسْعَةٌ وَتِسْعُونَ “. وَقَالَ، تَمَامَ الْمِائَةِ : ” لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، غُفِرَتْ خَطَايَاهُ، وَإِنْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ»[۳] (هر کس بعد از پایان هر نماز سی و سه بار سبحان‌الله، سی و سه بار الحمدلله، و سی و سه بار الله اکبر بگوید که مجموعاً آن اذکار، نود و نه می‌شود و ذکر صدمین آن را با گفتن: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» تمام کند، گناهان او آمرزیده خواهد شد؛ حتی اگر به اندازه‌ی کف دریا باشد)، مراد از پشت اینجا بعد از سلام است زیرا که محل ذکر بعد از نماز است.

[۱] تخریج آن گذشت.

[۲] تخریج آن گذشت.

[۳] رواه مسلم (۵۹۷).