(۱۱۴۴) سوال: از ابو امامه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ روایت است که گفت: «به رسول اللهﷺ گفتند: کدام دعا بیشتر شنیده می‌شود؟ فرمود: دعایی که در دل آخر شب باشد و دعای بعد از نمازهای فرض»[۱]. تقاضا دارم که این حدیث را شرح دهید. همچنین بفرمایید که منظور از دعای بعد از نماز، قبل از سلام است یا بعد از سلام؟
جواب:
«کدام دعا شنیده می‌شود»، یعنی: به اجابت نزدیک‌تر است. چون بعضی اوقات منظور از شنوایی، استجابت است. چنان که در این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌آید: {إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ} [ابراهیم: ۳۹]. (همانا پروردگارم شنونده‌ی دعاست) که در اینجا سمیع الدعاء، یعنی مجیب الدعاء، به معنی اجابت کننده‌ی دعا. نیز وقتی نمازگزار می‌گوید: سمع الله لمن حمده، یعنی الله کسی که او را حمد و ثنا می‌گوید، اجابت می‌فرماید. در نتیجه معنای «شنیدن» در این حدیث، یعنی به اجابت نزدیک‌تر است. فرمود: «وسط شب»، که منظور از آن بعد از نیمه‌ی اول شب است. چون الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ وقتی که یک سوم آخرِ شب بیاید، به آسمان دنیا نزول می‌کند و می‌گوید: «چه کسی مرا می‌خواند تا او را اجابت کنم؟ چه کسی از من طلب می‌کند تا به او عطا کنم؟ چه کسی از من آمرزش می‌خواهد تا او را بیامرزم»[۲] ؟
دوم: آخر نمازهای فرض. منظور از آخر نماز، قبل از سلام است نه بعد از آن. دلیل آن نیز در قرآن و سنت رسول اللهﷺ وجود دارد
دلیل این حرف از قرآن، این آیه است که می‌فرماید: {فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ} [نساء: ۱۰۳]: (آنگاه که از نماز فارغ شدید، الله را ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده، ذکر گویید). اینجا حرفی از دعا به میان نیامده، بلکه دستور می‌دهد که ذکر کنیم. در سنت نیز برای بیان این آیه، حدیث وجود دارد. در سنت هست که نمازگزار بعد از فارغ شدن از نماز، «سه بار استغفر الله بگوید و بعد از آن بگوید: اللهم أنت السلام و منک السلام تبارکت یا ذا الجلال و الإکرام» [۳] و «سه بار بعد از هر نماز بگوید: لا إله إلا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد و هو علی کل شیء قدیر»[۴] و همین ذکر را «ده بار بعد از نماز مغرب و صبح بگوید»[۵] و دیگر اذکاری که معروف هستند را نیز بگوید.
اما دلیل از سنت: از رسول اللهﷺ ثابت است که وقتی به اصحابشان تشهد را آموزش می‌دادند، فرمودند: «سپس هر دعایی که خواست بکند»[۶]. در اینجا محل دعا را قبل از سلام قرار دادند. این مساله با رأی و نظر هم مطابقت دارد؛ چون انسان قبل از منصرف شدن از مناجات، دعا بخواند بهتر از این است که بعد از منصرف شدن از مناجات دعا کند. یعنی: وقتی انسان در حال نماز، در واقع مقابل الله ایستاده و مناجات می‌کند. در این صورت اگر قبل از اینکه نمازش تمام شود، دعا کند بهتر از این است که وقتی نمازش تمام شد دعا کند.
***
[۱] سنن ترمذی: کتاب الدعوات، حدیث شماره (۳۴۹۹) و این حدیث را حسن می‌داند. با این لفظ: «أَيُّ الدُّعَاءِ أَسْمَعُ؟ قَالَ: جَوْفَ اللَّيْلِ الآخِرِ، وَدُبُرَ الصَّلَوَاتِ المَكْتُوبَاتِ».
[۲] صحیح بخاری: کتاب التهجد، باب الدعاء و الصلاة من آخر اللیل، حدیث شماره (۱۰۹۴). صحیح مسلم: کتاب صلاة المسافرین و قصرها، باب الترغیب فی الدعاء و الذکر فی آخر اللیل و الإجابة فیه، حدیث شماره (۷۵۸). از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «مَنْ يَدْعُونِي فَأَسْتَجِيبَ لَهُ، مَنْ يَسْأَلُنِي فَأُعْطِيَهُ، مَنْ يَسْتَغْفِرُنِي فَأَغْفِرَ له».
[۳] صحیح مسلم: کتاب المساجد و مواضع الصلاة، باب استحباب الذکر بعد الصلاة و بیان صفته، حدیث شماره (۵۹۱). از ثوبان رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «كان رسول الله صلى الله عليه وَسَلَّمَ، إِذَا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ اسْتَغْفَرَ ثَلَاثًا. وَقَالَ: اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْكَ السَّلَامُ تَبَارَكْتَ يا ذَا الْجَلَالِ وَالإِكْرَامِ».
[۴] صحیح بخاری: کتاب الرقاق، باب ما یکره من قیل و قال، حدیث شماره (۶۱۰۸). صحیح مسلم: کتاب المساجد و مواضع الصلاة، باب استحباب الذکر بعد الصلاة و بیا ن صفة، حدیث شماره (۵۹۳).
[۵] مسند احمد: (ج۲، ص۴۱۵، حدیث شماره ۲۳۵۶۵).
[۶] روایت بیهقی، (ج۲، ص۱۵۴، حدیث شماره ۲۷۰۳)، با این لفظ: «ثمّ لیَتَخَیَّرُ من الدعاء ما شاء».
