(۸۷۴) تفسیر آیه ۱۸۷ سوره‌ی بقره

(۸۷۴) سوال: معنی این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ چیست: {أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ} [بقره: ۱۸۷]:

(آمیزش با همسرانتان در شب رمضان بر شما حلال گردیده است، آنان لباس شما هستند و شما لباس آنها. الله می‌دانست که شما به خودتان خیانت می‌کردید، پس توبه‌ی شما را پذیرفت و شما را بخشید. پس اکنون با آنان آمیزش کنید و آنچه را الله برای شما مقرر داشته طلب کنید. بخورید و بیاشامید، تا رشته‌ی سپید از رشته‌ی سیاه برای شما آشکار شود، سپس روزه را تا شب به پایان رسانید. و در حالی که در مساجد معتکف هستید با زنان آمیزش نکنید. این مرزهای الهی است پس به آن نزدیک نشوید. الله این چنین آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد؛ باشد که پرهیزگار شوند)؟

جواب:

معنی آیه وقتی معلوم می‌شود که سبب نزول آن فهمیده شود. سبب نزول آیه چنین است: ابتدای فرض شدن روزه، شب که می‌خوابیدند یا بعد از نماز عشاء، خوردن و آشامیدن و همبستری کردن تا غروب خورشید روز بعد حرام بود. سپس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر بندگانش منت نهاد و خوردن و آشامیدن و همبستری کردن را برای آنها تا هنگام فجر حلال نمود. الله عَزَّوَجَلَّ چنین می‌فرماید: {أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ}: (آمیزش و نزدیکی با همسرانتان در شب رمضان بر شما حلال گردیده است).

سپس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بیان می‌دارد که زن لباس شوهر و مرد لباس همسرش می‌باشد که هر کدام حامی و حافظ فرج دیگری هستند. فرمود: {فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ}: (پس اکنون با آنان آمیزش کنید). یعنی به وسیله‌ی جماع با زنانتان همبستر شوید. {وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ}: {و آنچه را الله برای شما مقرر داشته طلب کنید). چیزهایی مثل اولاد و اعمال صالح در این شب که الله برای شما همبستری را مباح کرده. نیز جماع باعث نشود که شما از طاعت الله غافل شوید و از همبستری کردن، فقط به دنبال لذت بردن و شهوت‌رانی نباشید. بلکه به وسیله همبستری کردن به دنبال اعمال نیکی باشید که الله بر شما فرض نموده است.

همچنین به دنبال فرزند صالح باشید.

{وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ}: (و بخورید و بیاشامید، تا رشته‌ی سپید از رشته‌ی سیاه برای شما آشکار شود). یعنی تا برای شما سپیدی روز از سیاهی شب آشکار شود.

{ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ}: (سپس روزه را تا شب به پایان رسانید). یعنی تا غروب خورشید. به دلیل فرموده‌ی رسول اللهﷺ: «زمانی که شب رو کند و روز پشت کند و خورشید غروب نماید، زمان افطار روزه دار است».[۱] سپس چون همبستری با همسر در شب رمضان، عام و شامل است، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ زمان اعتکاف را استثنا کرد. مرد در حالی که معتکف است، اجازه ندارد با همسرش نزدیکی کند. الله تعالی فرمود: {وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ}: (در حالی که در مساجد معتکف هستید با زنان آمیزش نکنید). اعتکاف این است که انسان در مسجد باقی مانده و خود را ملزم به بقا در مسجد نماید تا خود را برای عبادت الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فارغ کند. زیرا «رسول اللهﷺ ده روز آخر رمضان را اعتکاف می‌کرد، تا آنکه الله او را به سوی خود فرا خواند. سپس همسرانش بعد از وی اعتکاف می‌کردند».[۲]

سپس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ این احکام را که شامل اوامر و منهیات هستند، به عنوان حدود الهی معرفی و از نزدیک شدن به آن نهی می‌کند. نهی از نزدیک شدن، مخصوص حدودی است که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ حرام کرده و نهی از تعدی و تجاوز، مخصوص حدودی است که الله واجب گردانده است. بنا بر این وقتی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌گوید:{تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا} [بقره: ۲۲۹]: (اینها حدود الهی است، پس از آنها تجاوز نکنید)، یعنی آنها را زیر پا نگذارید. مراد از حدود در این آیه، واجبات هستند.

نیز هنگامی الله می‌گوید: {تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا} [بقره: ۱۸۷]: (این مرزهای الهی است پس به آن نزدیک نشوید)، منظور محرمات است. در اینجا الله می‌فرماید:{تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ} [بقره: ۱۸۷]: (این مرزهای الهی است پس به آن نزدیک نشوید. الله این چنین آیات خود را برای مردم روشن می سازد تا پرهیزگار شوند). یعنی مثل این آیه که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ آیات شرعی خود را برای مردم واضح نموده تا بدانند و به وسیله‌ی آن حجت بر آنها اقامه گردد.

در آخر آیه دلیل بر این وجود دارد که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ هرآنچه از امور شریعت که بندگان به آن نیاز دارند را در قرآن یا سنت پیامبرﷺ بیان کرده است. اما این بیان از دیدگاه برخی به دلیل عجز یا تقصیرشان مخفی مانده وگرنه الله قرآن را اینگونه وصف نموده است: {وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ} [نحل: ۸۹]: (و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم، که بیانگر همه چیز است). بنا بر این معنی آیه‌ی کریمه چیزی است که گفتیم.

***

[۱] صحیح بخاری: کتاب الصوم، باب الصوم فی السفر و الإفطار، حدیث شماره: (۱۹۴۱)، و صحیح مسلم: کتاب الصیام، باب بیان وقت انقضاء الصوم و خروج النهار، حدیث شماره: (۱۱۰۰). از عمر رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إذا أَقْبَلَ اللَّيْلُ وَأَدْبَرَ النَّهَارُ، وَغَابَتِ الشَّمْسُ، فَقَدْ أَفْطَرَ الصَّائِمُ».

^[۲] صحیح بخاری: کتاب الإعتکاف، باب الإعتکاف فی العشر الأواخر، حدیث شماره: (۲۰۲۶). صحیح مسلم: کتاب الإعتکاف: باب اعتکاف العشر الأواخر من رمضان، حدیث شماره: (۱۱۷۲). از ام المومنین عایشه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهَا با این لفظ: «أنَّ النبيَّ صَلَّى اللَّهُ عليه وسلَّمَ كانَ يَعْتَكِفُ العَشْرَ الأوَاخِرَ مِن رَمَضَانَ، حتَّى تَوَفَّاهُ اللَّهُù، ثُمَّ اعْتَكَفَ أَزْوَاجُهُ مِن بَعْدِهِ».

تعداد بازدید: 5

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: ما معنى قوله تعالى: ﴿ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرفتُ إِلَى نِسَا بِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَفْتَانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ فَالْتَنَ بَشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا القِيَامَ إِلَى اليل وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَلَكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كذالك يُبين الله عَايَتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴾ [البقرة: ۱۸۷]؟ أفيدونا بارك الله فيكم.

فأجاب رحمه الله تعالى: هذه الآية الكريمة يتبين معناها بمعرفة ما نزلت فيه، وذلك أنهم كانوا أول ما فرض الصيام إذا نام الإنسان منهم أو صلى صلاة العشاء، حَرُمَ عليه الأكل والشرب والجماع حتى تغرب الشمس من اليوم التالي، ثم مَنَّ الله تعالى على عباده فأحل لهم الأكل، والشرب، والجماع حتى يتبين الفجر، فقال جل ذكره -: ﴿ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نسابكم ﴾ [البقرة: ۱۸۷] أي: الإفضاء إليهنّ، وهذا يعني الجماع، ثم بين الله -سبحانه وتعالى- أن المرأة لباس لزوجها، وأن زوجها لباس لها، لأن كل واحد منهما يحصل به تحصين فرج صاحبه وحمايته وحفظه: ﴿ فَالْتَنَ بَشِرُوهُنَّ ﴾ [البقرة: ۱۸۷] أي: باشروا نساءكم بالجماع ﴿ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ ﴾ [البقرة: ۱۸۷] من الولد الصالح والعمل الصالح في هذه الليلة التي أبيح لكم فيها الجماع، بحيث لا يُلْهِيكم الجماع عن طاعة الله -عز وجل-، ولا تريدوا بالجماع مجرد التلذذ والشهوة، أو مجرد التلذذ وإدراك الشهوة فباشر وهن بالجماع مبتغين ما كتب الله لكم من الأعمال الصالحة والولد الصالح، ﴿ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَد ﴾ [البقرة: ١٨٧]، أي: حتى يظهر لكم بياض النهار من سواد الليل ﴿ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى الَّيْلِ ﴾ [البقرة: ۱۸۷]، أي: إلى غروب الشمس، لقول النبي صلى الله عليه وسلم: «إذا أقبل الليل من هاهنا -يعني: المشرق وأدبر النهار من هاهنا -يعني: المغرب وغربت الشمس فقد أفطر الصائم».

ثم لما كان إحلال المرأة ليلة الصيام عاما شاملًا، استثنى الله تعالى، أو خص الله -سبحانه وتعالى- زمن الاعتكاف فإنه لا يحل للزوج أن يباشر زوجته وهو معتكف فقال: ﴿ وَلَا تُبَشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَنْكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ﴾ [البقرة: ۱۸۷]، والاعتكاف هو التعبد الله سبحانه وتعالى بلزوم المساجد للتفرغ لطاعته ، فـ «إِنَّ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم كَانَ يَعْتَكِفُ الْعَشْرَ الْأَوَاخِرَ مِنْ رَمَضَانَ حَتَّى تَوَفَّاهُ اللَّهُ – عَزَّ وَجَلَّ – ثُمَّ اعْتَكَفَ أَزْوَاجُهُ مِنْ بَعْدِهِ».

ثم بَيَّنَ الله – سبحانه وتعالى- أن هذه الأحكام المشتملة على المنهيات وعلى الأوامر أنها حدود الله، ونهى عن قُرْبَانها، والنهي عن القربان يختص بالحدود المحرمة والنهي عن الاعتداء يختص بالحدود الواجبة، فإذا قال الله -سبحانه وتعالى -: ﴿ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا ﴾ [البقرة: ۲۲۹]، أي: لا تتجاوزوها، فالمراد بها الواجبات وإذا قال: ﴿ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ﴾ [البقرة: ۱۸۷]، فالمراد بها المحرمات، وهنا يقول عز وجل: ﴿ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ وَايَتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴾ [البقرة: ۱۸۷] أي: مثل هذا البيان يبين الله سبحانه وتعالى آياته الشرعية للناس، حتى يعلموها وتقوم عليهم الحجة بها.

وفي آخر الآية دليل على أن الله -عز وجل- قد بَيَّنَ لعباده كل ما يحتاجون إليه في أمور الشريعة، إما في كتاب الله وإما في سنة رسوله صلى الله عليه وسلم، لكن هذا البيان قد يخفى على بعض الناس إما لقصوره وإما لتقصيره، وإلا فإن القرآن كما وصفه الله عز وجل – بقوله: ﴿ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَبَ تِبْيَنَا لِكُلِّ شَيْءٍ ﴾ [النحل: ٨٩]، فهذا هو معنى الآية الكريمة.