۱۵۰ – از شیخ رحمه الله سوال شد: حکم کسی که زندگی اخروی را انکار کرده و می‌پندارد که این از خرافات قرون وسطی است، چیست؟ و چگونه می‌توان این منکران را مجاب نمود؟

جواب دادند: کسی که زندگی اخروی را انکار کرده و آن را از خرافات قرون وسطایی پندارد، کافر است. زیرا الله تعالی می‌فرماید: { وَقَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ . وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ}، یعنی: {و گفتند: این زندگی جز زندگی دنیا نیست، و بر انگیخته نخواهیم شد. و اگر ببینی وقتی که در مقابل پروردگارش می‌ایستند، می‌فرماید: آیا این حق نیست؟ گویند: بله قسم به پروردگارمان! می‌فرماید: پس بچشید عذاب را به خاطر کفری که ورزیدید}، و می‌فرماید: { وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ . الَّذِينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ . وَمَا يُكَذِّبُ بِهِ إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ . إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ . كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ . كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ . ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصَالُو الْجَحِيمِ . ثُمَّ يُقَالُ هَذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ}[۱]، یعنی: {در آن روز وای بر تکذیب کنندگان. کسانی که روز آخرت را تکذیب می‌کردند. و کسی جز هر تجاوزگر گناهکار، آن را تکذیب نمی‌کند. هر گاه آیات ما بر آنها خوانده شد، گفتند: این افسانه‌های پیشینیان است. هرگز چنین نیست. بلکه به سبب آنچه کرده‌اند، بر دل‌هایشان زنگار بسته است. هرگز چنین نیست. آنها در آن روز از دیدن پروردگارشان محرومند. سپس بدون شک به دوزخ در آیند. سپس به آنها گفته شود: این همان چیزی است که آن را تکذیب می‌کردید}، و می‌فرماید: {بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيرًا}[۲]، یعنی: {بلکه قیامت را تکذیب کردند، و جهنم را آماده کرده‌ایم برای هر کس که قیامت را تکذیب کند}، و می‌فرماید: { وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَئِكَ يَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِي وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}[۳]، یعنی: {و کسانی که به آیات الله و لقای او کفر ورزیدند، آنها از رحمت من ناامید می‌شوند و آنهایند که عذابی دردناک برای آنهاست}.

اما قانع نمودن این منکران این گونه است:

اول: مساله‌ی برخاستن از مرگ، مساله‌ای است که در کتاب‌های الهی و شرائع آسمانی، به تواتر از انبیاء و مرسلین نقل شده، و امت‌هایشان آن را قبول کرده‌اند. شما چطور این را منکر می‌شوید در حالی که خود، چیزهایی را که از یک فیلسوف یا صاحب نظر یا فکری برایتان نقل می‌شود، می‌پذیرید، و اگر چه این نقل، نه در وسیله‌ی نقل و نه در شهادت واقع، به پای مساله‌ی برخاستن بعد از مرگ نمی‌رسد؟!!

دوم: حتی عقل نیز گواهی می‌دهد که زندگی بعد از مرگ، ممکن است. از چند جهت:

۱ . هیچ کس انکار نمی‌کند که بعد از عدم، خلق شده و بعد از اینکه وجود نداشته، به وجود آمده است. پس کسی که او را از نیستی به هستی آورده و خلق کرده، قادر است دوباره او را بازگرداند. چنان که الله تعالی می‌فرماید: { وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ}[۴]، یعنی: {و او کسی است که خلقت را آغاز کرده، سپس آن را باز می‌گرداند، و این برای او بسیار آسان است}، و می‌فرماید: { كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ}[۵]، یعنی: {چنان که نخستین آفرینش را آغاز کردیم، آن را باز می‌گردانیم. این وعده‌ای بر ماست، قطعا آن را انجام خواهیم داد}.

۲ . هیچ کس منکر عظمت آسمان‌ها و زمین نیست. به خاطر اینکه بسیار بزرگ بوده و قابل تحسین هستند. آن کسی که این دو را خلق کرده، می‌تواند مردم را خلق و نیز دوباره زنده گرداند. الله تعالی می‌فرماید: { لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ}[۶]، یعنی: {بدون تردید خلقت آسمان‌ها و زمین بزرگ‌تر از خلقت مردمان است}، و می‌فرماید: { أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}[۷]، یعنی: {آیا نمی‌بینند آن الله که آسمان‌ها و زمین را خلق کرد، و از خلقت آنها خسته نشد، قادر است که مردگان را زنده نماید؟ بلی، او بر همه چیز تواناست}، و می‌فرماید: { أَوَلَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ . إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}[۸]، یعنی: {آیا آن کسی که آسمان‌ها و زمین را خلقت کرد، قادر نیست مثل آنها را بیافریند؟ بلی، و او خلق کننده‌ی آگاه است. بلکه امر او این است که هر وقت چیزی را اراده کند، به او می‌گوید: باش، پس می‌شود}.

۳ . هر بیننده‌ای می‌بیند که وقتی باران بر زمین خشک بی آب و علف می‌بارد، آن را سر سبز کرده و گیاهانش بعد از مرگ، دوباره زنده می‌شوند، و آن کس که قادر است زمین را پس از مرگش، زنده کند، قادر است مردم را نیز بعد از مردنشان زنده نماید. الله تعالی می‌فرماید: { وَمِنْ آيَاتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِي أَحْيَاهَا لَمُحْيِ الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}[۹]، یعنی: {و از نشانه‌های اوست که زمین را خشک و فرسوده می‌بینی و چون آب را بر آن نازل می‌کنیم، می‌جنبد و بر می‌آید. بی شک، ذاتی که زمین مرده را زنده کرد، زنده کننده‌ی مردگان است. بی گمان او بر همه چیز تواناست}.

سوم: حس و واقع شهادت می‌دهند که مساله‌ی زندگی پس از مرگ، ممکن است؛ از اخباری که الله تعالی در مورد حوادث زنده شدن مردگان به ما رسانده است، که از آن جمله، پنج مورد در سوره‌ی بقره آمده است که یکی از آنها این است: { أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}[۱۰]، یعنی: {یا «در» ماجرای آن شخصی «بیندیش» که از روستای خالی و ویرانی گذشت که دیوارها و سقف‌هایش فرو ریخته بود. با خود گفت: الله چگونه این ویرانه را پس از این همه نابودی، آباد و زنده می‌کند؟ پس الله او را یک صد سال میراند، و سپس زنده‌اش کرد «و به واسطه‌ی فرشته از او پرسید:» چه مدت «به این حال» مانده‌ای؟ پاسخ داد: یک روز یا قسمتی از روز. گفت: بلکه تو صد سال در این حال بوده‌ای؛ به غذا و نوشیدنی‌ات نگاه کن که تغییر نکرده، و به الاغت بنگر و استخوان‌هایش را ببین که چگونه آنها را با هم پیوند می‌دهیم و سپس با گوشت می‌پوشانیم، تا تو را نشانه‌ای برای مردم قرار دهیم. و چون «این حقایق» برایش آشکار گشت، گفت: می‌دانم که الله بر هر کاری تواناست}.

چهارم: حکمت نیز زندگی پس از مرگ را اقتضا می‌کند تا هر کس آنچه را کاشته، درو کند، و اگر غیر از این بود، خلقت مردم بیهوده و بی ارزش می‌شد و هیچ حکمتی در آن وجود نداشت و هیچ فرقی بین انسان و حیوانات در این دنیا نبود. الله تعالی می‌فرماید: { أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ . فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ}[۱۱]، یعنی: {آیا گمان بردید که ما شما را بیهوده آفریدیم و شما به سوی ما باز نمی‌گردید؟ الله، فرمانروای حق و راستین، پس برتر و والاتر است؛ هیچ معبود راستینی جز او که پروردگار عرش گرانقدر است، وجود ندارد}، و می‌فرماید: { إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكَادُ أُخْفِيهَا لِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعَى}[۱۲]، یعنی: {بی گمان، قیامت آمدنی است؛ می‌خواهم زمانش را مخفی نمایم تا هر کس به پاداش و سزای کردارش برسد}، و می‌فرماید: { وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَا يَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ يَمُوتُ بَلَى وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ . لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ كَانُوا كَاذِبِينَ  إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}[۱۳]، یعنی: {و به نام الله، سوگندهای سخت و استواری یاد کردند که الله، مردگان را بر نمی‌انگیزد. آری! بر انگیخته شدن مرده‌ها، وعده‌ی راستین اوست؛ ولی بیشتر مردم نمی‌دانند. تا مواری را که در آن اختلاف می‌ورزند برایشان روشن نماید و کافران بدانند که دروغگو بوده‌اند. و چون اراده‌ی به وجود آمدن چیزی را نماییم، تنها کافی است که بگویی: «باش»؛ پس بی درنگ به وجود می‌آید}، و می‌فرماید: { زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلَى وَرَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ}[۱۴]، یعنی: {کافران گمان می‌کنند که بر انگیخته نمی‌شوند. بگو: بله به الله قسم «که» بر انگیخته شده و سپس به آنچه انجام داده‌اید آگاه می‌شوید و این بر الله بسیار آسان است}.

وقتی این براهین را برای منکرین زندگی پس از مرگ بیان کنی، اما بازهم بر انکار خود اصرار ورزند، در این صورت آنها مکابر و معاند هستند، و ستمکاران به زودی خواهند دانست که به کجا باز خواهند گشت.

---

[۱] – سوره مطففین، آیات «۱۰تا۱۷».

[۲] – سوره فرقان، آیه «۱۱».

[۳] – سوره عنکبوت، آیه «۲۳».

[۴] – سوره روم، آیه «۲۷».

[۵] – سوره أنبیاء، آیه «۱۰۴».

[۶] – سوره غافر، آیه «۵۷».

[۷] – سوره أحقاف، آیه «۳۳».

[۸] – سوره یس، آیه «۸۱و۸۲».

[۹] – سوره فصلت، آیه «۳۹».

[۱۰] – سوره بقره، آیه «۲۵۹».

[۱۱] – سوره مومنون، آیات «۱۱۵و۱۱۶».

[۱۲] – سوره طه، آیه «۱۵».

[۱۳] – سوره نحل، آیات «۳۸تا۴۰».

[۱۴] – سوره تغابن، آیه «۷».