(۲۴۵۳) سوال: شخصی در نماز ظهر بعد از سه رکعت سلام می‌دهد سپس بعد از سلام به یاد می‌آورد که فقط سه رکعت خوانده است، در این حالت باید چه کند؟

جواب:

این سوال بسیار مهم است چون خیلی برای مردم اتفاق می‌افتد و حکمش بر بسیاری از مردم مخفی است و در این مناسبت برادرانم، امامان مساجد را تشویق کنم که احکام سجده‌ی سهو را خوب یاد بگیرند زیرا سهو بسیار پیش می‌آید و خیلی از مردم نمی‌دانند با آن چگونه برخورد کنند اما اگر امام در مورد احکام سجده‌ی سهو بداند، به خود و دیگران با فعل و قولش نفع می‌رساند تا جایی احکام الله À در بین امت نشر یابد و الله À را با بصیرت عبادت کنند.

اما در جواب سوال این شخص می‌گوییم: اگر بعد از نماز بلافاصله یا با گذشت وقت کمی که نماز از هم جدا نشود به یاد آوردی، آن رکعتی که ترک کردی را بخوان سپس سلام بده و سجده‌ی سهو کن سپس سلام بده و این در صحیحین از حدیث ابوهریره J ثابت است: «أن النبي سلم في صلاة الظهر من ركعتين» ثم ذکّروه «فتقدم و صلى ما ترك، ثم سلم، ثم سجد سجدتين بعد ما سلَّم»[۱]: (رسول الله ﷺ نماز ظهر را دو رکعت خواند سپس به یادش آورند پس پیش رفت و آنچه ترک کرده بود را خواند سپس دو سجده را بعد از سلام به جا آورد): و در این اینجا نیز این مرد تشهدی را در غیر محلش زیاد کرده و همچنین سلامی در غیر محل آن؛ از حدیث ابو هریره J و ابن مسعود J که رسول الله ﷺ پنج رکعت نماز خواند و بعد از آن که سلام داد به او گفتند دو سجده را بعد از سلام به جا آورد.[۲]

می‌گویم: از حدیث ابوهریره J و ابن مسعود J برای ما روشن می‌شود که اگر سبب سجده‌ی سهو زیادت در نماز باشد محل سجده بعد از سلام قرار دارد و این سنت است و تا جایی که بعضی از اهل علم گفته‌اند اگر محل سجده‌ی سهو بعد از سلام باشد به جا آورن آن بعد از سلام واجب است و اگر محل آن قبل از سلام باشد به جا آوردن آن قبل از سلام واجب است.

و در هر صورت: اگر سبب سجده‌ی سهو زیادت بود به خاطر حدیث ابوهریره J و ابن مسعود J محل سجده سهو بعد از سلام است.

شاید بعضی از مردم بگویند: اگر ما بعد از سلام به سجده‌ رویم برای مردم اشکالی در این به وجود بیاید، پس می‌گوییم: این در صورتی صحیح است که مردم را از سنت با خبر نکرده باشید و آن را عملا تطبیق نداده اما آنها را از سنت با خبر شوند و به صورت عملی تطبیق داده شود اشکالی نیز برای ایشان باقی نمی‌ماند و این به امر عادی نزدشان تبدیل می‌شود و ما این را در نمازمان تجربه کرده‌ایم و مشاهده کردیم که ابتدا این امر برای ایشان اشکال داشت تا جایی که بعضی از ایشان هنگام سلام نماز سبحان الله می‌گفتند به گمان این که سجده‌ی سهو فراموش شده است ولی از آن که دانستند و فهمیدند تعجب نکرده و برای ایشان به امر عادی تبدیل شد.

و می‌گویم: هنگامی که سنت‌های بین عوام مردم مخفی مانده بر اهل علم واجب است که آن را با قول و علم روشن سازند تا این که این سنت نمیرد.

شاید کسی بگوید: این سجده‌ی سهو بعد یا قبل از سلام باشد حکم آن ندب (سنت) است و مهم نیست.

می‌گوییم: اگر پذیرفتیم که حکم آن ندب است شایسته نیست ترک شود تا جایی که این سنت بمیرد و انکار شود که اگر آن را انجام دادی عوام این معروف را منکر ببینند از جایی که نمی‌دانند و برای ایشان عملی تطبیق پیدا نکرده است در صورتی که الان دانستیم سجده‌ی سهو هنگامی که زیادتی رخ دهد بعد از سلام قرار دارد.

لذا می‌گوییم: اگر در هنگام شک یکی از دو طرف شک ترجیح پیدا کند نیز سجده‌ی سهو بعد از سلام قرار دارد مثلا: اگر  شک کردی که سه یا چهار رکعت نماز خواندی؟ و غلبه‌ی ظن تو بر این شد که سه رکعت خواندی پس رکعت چهارم را می‌خوانی و سلام می‌دهی سپس سجده‌ی سهو را به جا آورده و سلام می‌دهی؛ و اگر شک که دو رکعت خواندی یا سه رکعت؟ و نزدت سه رکعت ترجیح پیدا کرد، رکعت چهارم را می‌خوانی و سلام می‌دهی سپس سجده‌ی سهو کرده ‌ سلام می‌دهی، بنابراین هنگامی که یکی از دو طرف شک ترجیح پیدا کرد سجده‌ی سهو بعد از سلام قرار می‌گیرد و نماز را بر آنچه نزدش ترجیح پیدا کرده است بنا می‌کند.

اما اگر شکی باشد که یکی از طرفین ترجیح نیابد پس بر حداعقل بنا کن و قبل از سلام سجده‌ی سهو کن مثل: هنگامی که شک کردی سه یا دو رکعت خواندی؟ و ترجیحی نزد خود نداری، آن را دو قرار بده و دو رکعت دیگر بخوان تا نماز چهار رکعتی را تمام کرده باشی سپس سجده‌ی را به جا بیاور و سلام بده، در سنت این‌گونه فرق بین این دو آمده است یعنی: شکی که ترجیح پیدا می‌کند و ترجیح پیدا نمی‌کند.

و دوست دارم که برادران مسلمانم به احکام سجده‌ی سهو توجه داشته باشند و آن را بفهمند و بخوانند چون متعلق به به نماز که از مهم‌ترین احکام سلام بعد از شهادتین است، می‌باشد، والله الموفق.

سوال کننده: شیخ بزرگوار: در این حالت که امام بعد از سه رکعت در نماز چهار رکعتی سلام می‌دهد و مأموم که از اول نماز همراه او بوده اما به گمان این که رکعتی از او فوت شده بلند می‌شود و آنچه از او فوت شده را کامل می‌کند، در این حالت باید چکار کند؟

جواب: در این حالت که مأموم با عذر شرعی از امامش جدا شده است زیرا گمان کرده که امام نمازش را تمام مرده و اگر اما را متوجه ساختند و بلند شد که نماز را تمام کند این مأموم اختیار دارد که برگردد تا همراه امامش باشد یا به صورت انفرادی نمازش را تکمیل کند اما برگشتن همراه امام اولی‌تر و بهتر است زیرا امام هنگام سلام دادنش قبل از تمام شدن نمازش بوده است لذا برگشتن همراه با امام بهتر است.

سوال کننده: اگر خودش به تنهایی نمازش را به اتمام رساند سجده‌ی سهو به جا آورد؟

جواب: بله سجده‌ی سهو را به جا آورد زیرا این سهو از امام رخ داده و او با امام بوده است و اگر سهو از مأموم رخ دهد، مأموم سجده‌ی سهو می‌کند اما امام بعدا سجده‌ی سهو نمی‌کند و اگر برای امام سهو رخ دهد و مأموم در آن مکان سهو با امام موافق نبوده و از او رخ نداده است پس او سجده را دوباره اعاده نمی‌کند.

[۱] تخریج آن گذشت.

[۲] تخریج آن گذشت.