(۸۷۳) تفسیر آیات روزه در سوره بقره

(۸۷۳) سوال: چگونه بین آیه‌ی {وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ} [بقر: ۱۸۴]: (و بر کسانی که توانایی آن را ندارند؛ لازم است کفاره بدهند؛ خوراک دادن به مسکینی}. و آیه‌ی {فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ} [بقر: ۱۸۵]: (پس هر کس از شما این ماه را دریابد، باید که آن را روزه بدارد} جمع ببندیم؟ آیا روایتی از ابن عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا که می‌گوید قرائتش چنین است: (وعلی الذین لا یطیقونه فدیة طعام مسکین)، وارد است؟

جواب:

دو آیه‌ای که سائل به آنها اشاره کرد، یعنی: {وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ} [بقره: ۱۸۴] و {فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ} [بقره: ۱۸۵]، را چنین جمع بندی می‌کنیم: آیه‌ی اولی به وسیله‌ی دومی منسوخ گشته، چنان که در حدیث صحیح بخاری از سلمة بن الأکوع ثابت است که اوایل فرض شدن روزه، شخص بین روزه گرفتن و فدیه دادن مخیر بود.[۱] سپس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ روزه را فرض عین ساخت و فدیه را فقط برای کسی باقی گذارد که هیچ وقت توانایی روزه را ندارد.

در این صورت کسی که عجز دائمی دارد مانند انسان پیر و یا مریضی که امیدی به درمان مریضی‌اش نباشد، به جای اینکه روزه بگیرد، فدیه می‌دهد.

اما سوال درباره‌ی قرائت ابن عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا یعنی: (و علی الذین لا یطیقونه فدیة طعام مسکین)، تا جایی که می‌دانم، قول ابن عباس نیست. بلکه قول برخی از متاخرین بوده و تفسیر آیه به وسیله‌ی آن، تفسیری بسیار ضعیف است. چون تفسیر چیزی ثابت به وسیله‌ی ضد آن است. این کاملا مخالف با تفسیر است. آنچه از ابن عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا در تفسیر این آیه وجود دارد، چنین است: (وعلی الذین یُطَوَّقُونه فدیة طعام مسکین : و بر کسانی که توانش را ندارند، فدیه واجب است؛ یعنی غذای یک مسکین). یعنی: کسانی که روزه، طاقتشان را طاق و روزه را بر آنها سخت می‌کند.

اما صحیح، همان است که اول به آن اشاره کردیم.

چون حدیث صحیح دلالت دارد که در ابتدای واجب شدن روزه، شخص بین روزه و پرداخت فدیه مختار بود. این فرموده‌ی الله جَلَّ‌جَلَالُهُ به این مساله اشاره دارد: {فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ} [بقره: ۱۸۴]: (و هر کس به رغبت خود نیکی انجام دهد پس آن برای او بهتر است، و اگر بدانید روزه گرفتن برای شما بهتر است). این نشان می‌دهد که آیه در مورد کسی است که توان روزه گرفتن را دارد و بین روزه و فدیه مخیر است. سپس این اختیار برداشته و روزه فرض عین گشت.

خلاصه‌ی آنچه ذکر شد: سه وجه در این آیه وجود دارد:

وجه اول: آیه در مورد کسانی است که توان روزه گرفتن دارند؛ آنها بین روزه و فدیه مخیر هستند. اما اگر روزه بگیرند، برایشان بهتر است. این قول درست است که حدیث صحیح بر آن دلالت دارد.

وجه دوم: معنی آیه‌ چنین است: (وعلی الذین یطوَّقونه)، یعنی: روزه می‌گیرند، اما طاقتشان طاق می‌شود و برایشان سخت می‌شود که آن را تمام کنند. این وجه روایتی از ابن عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا روایت است.

وجه سوم: معنی آیه چنین است: و بر کسانی که توانایی آن را دارند لازم است فدیه دهند؛ این وجه را برخی از متاخرین گفته‌اند، و وجه ضعیفی است که متناسب با تفسیر قرآن نیست.

وجه اول صحیح است، زیرا حدیث بر آن دلالت دارد.

***

[۱] صحیح بخاری: کتاب الصیام، باب (فمن شهد منکم الشهر فلیصمه)، حدیث شماره: (۴۵۰۷). صحیح مسلم: کتاب الصیام، باب بیان نسخ قوله تعالی: (و علی الذین یطیقونه فدیه)، بقوله: (فمن شهد منکم الشهر فلیصمه)، حدیث شماره: (۱۱۴۵).

تعداد بازدید: 3

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: كيف نُوَفِّقُ بين قوله تعالى: ﴿ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينَ ﴾ [البقرة: ١٨٤]، والآية الأخرى: ﴿ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ﴾ [البقرة: ١٨٥]؟ وهل الرواية التي عن ابن عباس رضي الله عنهما في قراءة: وعلى الذين لا يطيقونه فدية طعام مسكين واردة؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: نُوَفِّقُ بين الآيتين اللتين أشار إليهما السائل، وهما قوله تعالى: ﴿ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينَ ﴾ [البقرة: ١٨٤]، وبين قوله تعالى: ﴿ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ﴾ [البقرة: ١٨٥] بأن الآية الأولى منسوخة بالآية الثانية، كما ثبت ذلك في الحديث الصحيح عن سلمة بن الأكوع أن الصيام أول ما فرض كان الإنسان مُخيَّرًا بين أن يصوم ويَفْدِي ، ثم أنزل الله تعالى الصيام عينًا، وبقي الفداء لمن لا يستطيع الصيام على وجه مستمر. فإن العاجز عن الصيام عجزًا مستمرًا، كالكبير والمريض الذي لا يرجى برؤه، يكون عليه بدلا عن الصوم فدية طعام مسكين.

وأما ما أشار إليه السائل من قراءة ابن عباس رضي الله عنهما: وعلى الذين لا يطيقونه فدية طعام مسكين، فهذه لا أعلمها عن ابن عباس، ولكنه قول لبعض المتأخرين، وتفسير الآية به تفسير ضعيف جدا، لأنه يقتضي تفسير الشيء المثبت بشيء منفي، وهذا ضد التفسير تماما، وإنما جاء عن ابن عباس في الآية الكريمة: وعلى الذين يُطَوَّقُونه فدية طعام مسكين، أي: يبلغون طاقتهم فيشق عليهم.

ولكن الصحيح في الآية ما أشرنا إليه أولا، لصحة الحديث به، وهو: أنه كان الصوم حين فرض أولا يخير فيه الإنسان بين أن يفدي وأن يصوم، ويدل لذلك قوله تعالى: ﴿ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ، وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ ﴾ [البقرة: ١٨٤]، وهذا دليل على أن الآية نزلت فيمن يستطيع الصوم، فيخير بين أن يصوم ويفدي، ثم تعين الصيام بعد ذلك.

خلاصة ما سبق يكون في الآية الكريمة ثلاثة أوجه:

الوجه الأول: أنها فيمن يطيقون الصوم، فلهم أن يصوموا ويفدوا، ولكن الصوم خير لهم، وهذا القول وهذا الوجه هو الصواب، لدلالة الحديث الصحيح عليه.

والوجه الثاني: أن معنى الآية وعلى الذين يطوقونه أي: يبلغون طاقتهم ويشق عليهم، وهذا الوجه مروي عن عبد الله بن عباس رضي الله عنهما.

والوجه الثالث: أن معنى الآية: وعلى الذين لا يطيقونه فدية طعام مسكين، وهذا الوجه قاله بعض المتأخرين، وهو وجه ضعيف لا يتناسب وتفسير القرآن. والوجه الأول هو الصحيح، لثبوت الحديث به.