(۶۳۱۲) سوال: از شیخ گرامی، می‌خواهم که شیوه‌ی مناسب دعا کردن را به من بیاموزد، و آیا دعا فقط در روز جمعه است؟ و آیا در روز جمعه زمانی هست که دعا در آن مستجاب می‌شود؟

جواب:

دعا عبادتی از عبادات است، به‌دلیل فرموده الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِیۤ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡۚ إِنَّ ٱلَّذِینَ یَسۡتَكۡبِرُونَ عَنۡ عِبَادَتِی سَیَدۡخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ} [سوره غافر: ۶۰]: (پروردگارتان فرمود: «مرا به دعا بخوانید، تا [دعای] شما را اجابت کنم، کسانی که از عبادت من سرکشی می‌کنند، به زودی با خواری به جهنم وارد می‌شوند») و هر کس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى را بخواند، در هر حال سود برده است؛ زیرا صرف دعا، عبادت است سپس اینکه استجابت دعا مشروط به زمان خاصی نیست؛ بلکه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى مطلقا فرموده است: {وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِیۤ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡ} [سوره غافر: ۶۰]: (پروردگارتان فرمود: «مرا به دعا بخوانید، تا [دعای] شما را اجابت کنم) و فرموده است: {وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌۖ أُجِیبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِۖ} [سوره البقرة: ۱۸۶]: (و چون بندگانم، از تو درباره من بپرسند، بگو: به راستی که من نزدیکم، دعای دعاکننده را هنگامی‌که مرا بخواند؛ اجابت می‌کنم) اما شروط و زمان‌هایی وجود دارند که به اجابت نزدیک‌ترند و همچنین چه بسا مکان‌هایی وجود دارند که به اجابت نزدیک‌ترند.
از جمله این شروط، حالت اضطرار است؛ چراکه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى دعای مضطر را اجابت می‌کند، حتی اگر کافر باشد، چنان‌که فرموده است: {فَإِذَا رَكِبُوا۟ فِی ٱلۡفُلۡكِ دَعَوُا۟ ٱللَّهَ مُخۡلِصِینَ لَهُ ٱلدِّینَ فَلَمَّا نَجَّىٰهُمۡ إِلَى ٱلۡبَرِّ إِذَا هُمۡ یُشۡرِكُونَ} [سوره العنكبوت: ۶۵]: (وقتی [مشرکان] در کشتی سوار می‌شوند، الله را با اخلاص می‌خوانند؛ اما چون آنان را به خشکی می‌رسانَد و [از خطرِ غرق‌شدن] می‌رهانَد، آنگاه [باز هم] شرک می‌ورزند) و فرموده است: {أَمَّن یُجِیبُ ٱلۡمُضۡطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَكۡشِفُ ٱلسُّوۤءَ وَیَجۡعَلُكُمۡ خُلَفَاۤءَ ٱلۡأَرۡضِ} [سوره النمل: ۶۲]: ([آیا معبودان شما بهترند] یا ذاتی ‌که [دعای] درمانده را ـ وقتی او را بخواند- اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌سازد و شما را جانشینان [پیشینیان در] زمین قرار می‌دهد؟).
و از جمله‌ی آن حالت‌ها، حالت ظلم است؛ زیرا دعای مظلوم مستجاب است به خاطر فرموده‌ی رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم به معاذ بن جبل رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ هنگامی که او را به یمن فرستاد، در توصیه‌هایی که درباره‌ی شرائع اسلام به او کرد، فرمودند: «اتَّقِ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ، فَإِنَّهُ لَيْسَ و بَيْنَهَا وَبَيْنَ الله حِجَابٌ» : (از دعای مظلوم بترس که بین او و الله حجابی نیست).
و از جمله‌ی آن حالت‌ها، حالتی است که انسان در حال سجده در نمازش است؛ زیرا نزدیک‌ترین حالت بنده به پروردگارش، حالت سجده است.
و از جمله‌ی زمان‌هایی که امید اجابت در آن هست، مانند آخر شب است، چنان‌که رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «يَنْزِلُ رَبُّنَا تَبَارَكَ وَتَعَالَى كُلَّ لَيْلَةٍ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا، حِينَ يَبْقَى ثُلُثُ اللَّيْلِ الْآخِرُ، يَقُولُ: مَنْ يَدْعُونِي فَأَسْتَجِيبَ لَهُ، مَنْ يَسْأَلُنِي فَأُعْطِيَهُ، مَنْ يَسْتَغْفِرُنِي فَأَغْفِرَ لَهُ» : (پروردگارمان در هر شب، هنگامى كه يک سوم شب باقى مى‌ماند، به آسمان دنيا نازل مى شوند، و مى‌فرمايند: چه كسى مرا مى‌خواند تا او را اجابت کنم؟ چه كسى از من طلب مى‌كند تا به او ببخشم؟، چه كسى طلب استغفار مى‌كند تا او را بيامرزم؟).
همچنین: «فِي الْجُمُعَةِ سَاعَةٌ، لا يُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ قَائِمٌ يُصَلِّي، فَسَأَلَ اللَّهَ خَيْرًا إِلَّا أَعْطَاهُ» : (در روز جمعه ساعتی هست که هیچ بنده‌ی مسلمانی در آن ساعت در حال انتظار نماز نباشد و از الله خیری نخواهد، مگر آن‌که آن را به او عطا می‌کند) و نزدیک‌ترین زمان این وقت، بین بیرون آمدن امام برای خطبه تا پایان نماز است، و نیز بعد از نماز عصر.
و از جمله‌ی آن زمان‌ها (زمانیی که در آن امید اجابت است)، زمان میان اذان و اقامه است؛ زیرا دعای میان اذان و اقامه، رد نمی‌شود.
اما مکان‌ها: ظاهر آن است که دعا در مساجد، به‌ ویژه در سه مسجد (مسجد الحرام، مسجد نبوی، مسجد اقصی)، به اجابت نزدیک‌تر است.
اما دعا کردن شروطی دارد، از جمله: خوردن حلال زیرا خوردن حرام، مظنه‌ی رد شدن دعا است، چنان‌که رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ اللَّهَ طَيِّبٌ لَا يَقْبَلُ إِلَّا طَيِّبًا، وَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ الْمُؤْمِنِينَ بِمَا أَمَرَ بِهِ الْمُرْسَلِينَ، فَقَالَ: {يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ} [المؤمنون: ۵۱]، وَقَالَ: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ} [البقرة: ۱۷۲]، ثُمَّ ذَكَرَ الرَّجُلَ يُطِيلُ السَّفَرَ أَشْعَثَ أَغْبَرَ يَمُدُّ يَدَيْهِ إِلَى السَّمَاءِ: يَا رَبِّ يَا رَبِّ، وَمَطْعَمُهُ حَرَامٌ، وَمَشْرَبُهُ حَرَامٌ، وَمَلْبَسُهُ حَرَامٌ، وَغُذِيَ بِالْحَرَامِ، فَأَنَّى يُسْتَجَابُ لِذَلِكَ» : (ای مردم الله پاک است و فقط پاکيزه را می پذيرد، الله به مؤمنان همان دستوری را داده که به پيامبران داده است؛ چنانکه می‌فرمايد: «ای پيامبران، از نعمت های پاکی که نصيب‌تان کرده ايم، بخوريد و کارهای شايسته انجام دهيد؛ همانا من به کردارتان دانا هستم» و می‌‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از چیزهای پاکیزه‌ای که روزیِ شما کرده‌ایم بخورید» سپس درباره‌ی شخصی سخن گفت که سفری طولانی کرده و ژوليده موی و غبارآلود است؛ دستانش را به سوی آسمان بلند می‌کند و می‌گويد: پروردگارا، پروردگارا؛ درحالی که آب و غذا و لباسش (از مال) حرام بوده و با حرام تغذيه شده است؛ چگونه دعای چنين شخصی پذيرفته می‌شود؟)، پس رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم بعید دانست که دعای چنین شخصی مستجاب شود، چون از حرام می‌خورد و می‌نوشد و با آن تغذیه می‌‌کند.
از شروط (قبول دعا): اخلاص در دعاست؛ اینکه با عزم و ثبات و یقین به اجابت دعا کند مگر برای سببی، نه مثل کسی خود را بی نیاز می‌داند و بی‌تفاوت است که آیا دعا مستجاب می‌شود یا نه؛ چون در این حالت، اجابت دور است.
سپس آن‌که که دعا آدابی دارد؛ از جمله آداب دعا این است که انسان دست‌هایش را بلند کند، مگر در جاهایی که بلند کردن دست وارد نشده است، چه به‌صورت صریح و چه به‌طور ظاهر؛ پس در این موارد افضل آن است دست بلند نکند، برای مثال: در دعا در حالت تشهد، دست‌ها بلند نمی‌شود؛ و در دعای هنگام خطبه جمعه، دست‌ها بلند نمی‌شود مگر در دعای باران (استسقاء) یا دعای طلب بازداشتن باران (استصحاء) و دعای استفتاح مانند: «اللهم باعد بيني وبين خطاياي» نیز در آن دست بلند نمی‌شود؛ و در استغفار پس از نماز نیز دست‌ها بلند نمی‌شود.
پس نکته‌ی مهم این است که از آداب دعا آن می‌باشد که انسان دست‌هایش را بلند کند، مگر این‌که سنت صریح یا ظاهری بر ترک بلند کردن دست وارد شده باشد؛ پس در چنین مواردی دست‌ها بلند نمی‌شود.
و از آداب دعا آن است که دعا را با حمد برای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى و صلوات بر رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم آغاز کند، و با صلوات بر رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم خاتمه دهد.
باید دانست که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى دعایی را که مشتمل بر گناه یا قطع رحم یا ظلم باشد را نمی‌پذیرد؛ پس اگر کسی دعایی کند که در آن گناهی باشد، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى آن را نمی‌پذیرد؛ و اگر دعایی برای قطع رحم کند، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى آن را نمی‌پذیرد؛ و اگر به ظلم دعا نمود، یعنی بدون سببی که دعای بر علیه کسی را برای او مباح کند، بر علیه آن شخص دعا کند، این دعا ظلم است و مستجاب نمی‌شود، زیرا در این حالت، دعا خودش ظلم است، و الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَى فرموده است: {إِنَّهُۥ لَا یُفۡلِحُ ٱلظَّـٰلِمُونَ} [سوره اﻷنعام: ۲۱]: (به راستی که او (الله) ستمکاران را رستگار نمی‌کند).