(۶۲۷۴) سوال: چگونه می‌توان از حقوق مردم خلاص شد، چه آن حق مالی باشد و چه غیر آن، در حالی‌که نتواند آن را ادا کند؟

جواب:

حقوق مردم یا مالی‌اند یا بدنی، لذا اگر به بدن شخص مربوط باشد، راه رهایی از آن این است که انسان مانع صاحب حق برای گرفتن حق خود نشود، پس اگر قصاص به‌خاطر جراحت یا عضوی از اعضای بدن بر او واجب شد، راه رهایی این است که به صاحب حق اجازه‌ی قصاص داده شود.

اما اگر حق، مالی باشد، راه رهایی از آن این است که مال را به صاحبش بدهد؛ اگر صاحب مال زنده باشد، به خود او داده شود، و اگر فوت کرده باشد، به ورثه‌اش داده شود، اگر وارثی هم نداشته باشد، مال به بیت‌المال داده می‌شود، و با این کار از آن رهایی پیدا می‌کند.

اما اگر ناتوان از ادا کردن حق باشد، از رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم روایت شده که فرمودند: «مَنْ أَخَذَ أَمْوَالَ النَّاسِ يُرِيدُ إِخْلَافَهَا، أَتْلَفَهُ اللَّهُ»^[۱]: (کسی که اموال مردم را (به‌عنوان قرض یا چیز دیگر) بگیرد و قصد پرداخت آن را نداشته باشد، الله آن (اموال) را نابود می‌سازد).

پس اگر آن شخص واقعاً قصد ادا کردن داشته باشد و نهایت تلاشش را کرده باشد ولی موفق نشود، و نیت او نیز ادای حق باشد، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به فضل و کرم خود، حق را از جانب او ادا می‌کند و ذمه‌ی این ناتوان پاک خواهد بود.

اما کسی که اموال مردم را بگیرد و نخواهد ادا کند، بلکه بخواهد آن را نابود کرده و به ناحق بخورد، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ او را نابود می‌کند؛ یا با کم کردن از اموالش، یا با گرفتن حسناتش، چنان‌که رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «أَتَدْرُونَ مَا الْمُفْلِسُ؟ قَالُوا: الْمُفْلِسُ فِينَا مَنْ لَا دِرْهَمَ لَهُ وَلَا مَتَاعَ. فَقَالَ: إِنَّ الْمُفْلِسَ مِنْ أُمَّتِي يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِصَلَاةٍ وَصِيَامٍ وَزَكَاةٍ، وَيَأْتِي قَدْ شَتَمَ هَذَا، وَقَذَفَ هَذَا، وَأَكَلَ مَالَ هَذَا، وَسَفَكَ دَمَ هَذَا، وَضَرَبَ هَذَا ؛ فَيُعْطَى هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، وَهَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، فَإِنْ فَنِيَتْ حَسَنَاتُهُ قَبْلَ أَنْ يُقْضَى مَا عَلَيْهِ ؛ أُخِذَ مِنْ خَطَايَاهُمْ فَطُرِحَتْ عَلَيْهِ، ثُمَّ طُرِحَ فِي النَّارِ»^[۲]: (آيا می دانيد مفلس کيست؟ گفتند: از نظرِ ما مفلس کسی است که درهم و کالایی (ثروتِ نقدی و غيرنقدی) ندارد، پس رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: مفلس در امت من کسی است که روز قيامت با انبوهی از (اعمال نيک، مانند) نماز و روزه و زکات حاضر می شود؛ ولی فلانی را دشنام داده و به آن يکی تهمت زده و مالِ اين را خورده و خونِ آن يکی را ريخته و فلانی را زده است، لذا از نيکی هايش به هريک از اينها داده می‌شود و اگر نيکی هايش پيش از ادای بدهی هایش تمام شد، از بدی های آنان کسر می‌گردد و به حسابِ او منظور می‌شود و سپس در آتشِ دوزخ انداخته می‌شود).

پس بر انسان واجب است تا زمانی‌که مهلت دارد، از حقوق مردم خلاص شود و آن را ادا کند و از تأخیر آن خودداری کند، زیرا رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ»^[۳]: (تأخير نمودن ثروتمند برای ادای بدهی‌اش، ظلم است).

[۱] صحیح بخاری: كتاب الزكاة، باب لا صدقة إلا عن ظهر غنى، شماره (٢٦٠٦).

[۲] صحیح مسلم: كتاب البر والصلة والآداب، باب تحريم الظلم، شماره (٢٥٨١).

[۳] صحیح بخاری: كتاب الحوالات باب الحوالة، وهل يرجع في الحوالة؟ شماره (٢١٦٦)، وصحیح مسلم: كتاب المساقاة، باب تحريم مطل الغني وصحة الحوالة، شماره (١٥٦٤).