(۶۲۴۲) سوال: بارک الله فیکم، ای شیخ بزرگوار، من یک‌بار مرتکب خطا شدم، سپس توبه کردم و بسیار از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ خواستم که مرا ببخشد، ولی همواره احساس گناه دارم؛ شما چه نصیحتی برایم دارید، مأجور باشید؟

جواب:

می‌گویم: این زن توبه‌کننده، همین‌که همیشه احساس گناه دارد، نشانه‌ی صداقت در توبه‌اش است، چرا که این احساس، از شدت پشیمانی‌اش از گناه ناشی می‌شود، اما به او می‌گویم: بشارت باد بر تو! زیرا حال انسان پس از توبه ممکن است بهتر از حال او پیش از ارتکاب گناه باشد؛ چون انسان در توبه به‌سوی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بازمی‌گردد و در برابر الله خاشع می‌شود، از توان و قدرت خود تبرّی می‌جوید، از خودپسندی دور می‌شود، و نفس خود را در برابر عظمت الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ کوچک و ناچیز می‌بیند و این معانی بزرگ، انسان را به درجه‌ای بالاتر از قبل از ارتکاب گناه می‌رساند، چرا که پیش از آن، این معانی در او وجود نداشتند.
بر این اساس، به او بشارت می‌دهم و می‌گویم که از آنچه از گناه حاصل شده، دست بردارد، چرا که گناه آمرزیده شده، از بین رفته و اثرش محو شده است و به یاد آورد آنچه بر آدم عَلَيْهِ‌السَّلَام گذشت؛ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ او را از خوردن از آن درخت نهی کرد، ولی او مخالفت کرد و گناه نمود چنان‌که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {وَعَصَىٰۤ ءَادَمُ رَبَّهُۥ فَغَوَىٰ* ثُمَّ ٱجۡتَبَـٰهُ رَبُّهُۥ فَتَابَ عَلَیۡهِ وَهَدَىٰ} [سوره طه: ۱۲۱-۱۲۲]: (و [اینچنین بود که] آدم از پروردگارش سرپیچی كرد و به بیراهه رفت* سپس پروردگارش او را برگزید و توبه‌اش را پذیرفت و هدایتش کرد).
پس، برگزیده شدن او تنها پس از توبه از آن گناه حاصل شد؛ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ او را برگزید، توبه‌اش را پذیرفت و او را هدایت کرد، هم علم و هم توفیق، این ماجرا دلالت دارد بر آنچه پیش‌تر گفتیم: که انسان پس از توبه‌ی نصوح، ممکن است حالتی بهتر و کامل‌تر از حالت قبل از گناه داشته باشد.
و در این مناسبت دوست دارم بگویم که توبه شروطی دارد که باید رعایت شود و آن پنج شرط است:
شرط اول: اخلاص در توبه برای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ، یعنی انگیزه‌اش در توبه امید به رسیدن چیزی در دنیا یا یا ترس از چیزی در دنیا نباشد بلکه امید به پاداشی که نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است و دوری از آلودگی‌های گناه که انجام داده است داشته باشد.
شرط دوم: پشیمانی از گناهی که رخ داده، و حسرت خوردن و دوست بدارد که ای کاش آن را انجام نداده بود.
شرط سوم: ترک گناه، اگر گناه، ترکِ واجبی بوده، باید آن را جبران کند اگر ممکن است و اگر گناه، انجام معصیت بوده، باید بلافاصله آن را ترک کند و اگر این معصیت مرتبط با حق‌الناس باشد، باید فوراً آن حق را ادا کند؛ اگر مال باشد، باید آن را به صاحبش بازگرداند اگر زنده و شناخته شده است؛ و اگر مرده باشد، به ورثه‌اش برگرداند؛ و اگر او را نمی‌شناسد یا فراموش کرده، به نیت او صدقه دهد.
شرط چهارم: این‌که عزم کند در آینده به آن معصیت بازنگردد، منظور از شرط، این نیست که هرگز به گناه بازنگردد، بلکه این است که نیت صادقانه برای ترک آن داشته باشد و اگر بعدها نفسش او را فریب دهد و باز هم آن گناه را انجام دهد، توبه‌ی نخست همچنان صحیح است، ولی برای گناه جدید نیاز به توبه‌ی جدید دارد.
شرط پنجم: این است که توبه در زمانی باشد که زمان قبول است، یعنی قبل از رسیدن اجل و قبل از طلوع خورشید از مغرب باشد، لذا اگر توبه پس از رسیدن اجل باشد، پذیرفته نمی‌شود؛ زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرموده است: {وَلَیۡسَتِ ٱلتَّوۡبَةُ لِلَّذِینَ یَعۡمَلُونَ ٱلسَّیِّـَٔاتِ حَتَّىٰۤ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ إِنِّی تُبۡتُ ٱلۡـَٔـٰنَ} [سوره النساء: ۱۸]: (و برای کسانی که [تا پایان عمر همواره] مرتکب کارهای ناشایست می‌شوند و هنگامی که مرگ یکی از آنان فرامی‌رسد می‌گوید: «اکنون توبه کردم» [هیچ] توبه [و بخششی در کار] نیست).
در حدیث صحیح از رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم آمده است که فرموده‌اند: «لَا تَنْقَطِعُ الْهِجْرَةُ حَتَّى تَنْقَطِعَ التَّوْبَةُ، وَلَا تَنْقَطِعُ التَّوْبَةُ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِنْ مَغْرِبِهَا» : (هجرت پایان نمی‌پذیرد تا زمانی که توبه پایان پذیرد، و توبه پایان نمی‌پذیرد تا زمانی که خورشید از مغرب طلوع کند) و این معنا را آیه‌ی دیگر نیز تأیید می‌کند، آنجا که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرموده است: {هَلۡ یَنظُرُونَ إِلَّاۤ أَن تَأۡتِیَهُمُ ٱلۡمَلَـٰۤىِٕكَةُ أَوۡ یَأۡتِیَ رَبُّكَ أَوۡ یَأۡتِیَ بَعۡضُ ءَایَـٰتِ رَبِّكَۗ یَوۡمَ یَأۡتِی بَعۡضُ ءَایَـٰتِ رَبِّكَ لَا یَنفَعُ نَفۡسًا إِیمَـٰنُهَا لَمۡ تَكُنۡ ءَامَنَتۡ مِن قَبۡلُ أَوۡ كَسَبَتۡ فِیۤ إِیمَـٰنِهَا خَیۡرࣰاۗ قُلِ ٱنتَظِرُوۤا۟ إِنَّا مُنتَظِرُونَ} [سوره اﻷنعام: ۱۵۸]: (آیا [کافران] انتظاری جز این دارند که فرشتگان [مرگ] نزد‌شان بیایند یا پروردگارت [خود برای داوری] بیاید یا برخی از نشانه‌های پروردگارت [در مورد قیامت] فرارسد؟ روزی ‌که برخی از نشانه‌های پروردگارت آشکار گردد، ایمان آوردن کسی که پیشتر ایمان نیاورده یا با ایمانش خیری حاصل نکرده است، سودی به حالش ندارد. [ای پیامبر، به مشرکان] بگو: «منتظر باشید، بی‌گمان، ما [نیز] منتظریم») و من برادرانم را که هنوز بر گناه هستند، تشویق می‌کنم که پیش از آن‌که دیر شود، فوراً به توبه روی آورند و باید بدانند که بزرگی گناه مانع از توبه نیست؛ چرا که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرموده است: {وَٱلَّذِینَ لَا یَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَـٰهًا ءَاخَرَ وَلَا یَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِی حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا یَزۡنُونَۚ وَمَن یَفۡعَلۡ ذَ ٰ⁠لِكَ یَلۡقَ أَثَامࣰا* یُضَـٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ یَوۡمَ ٱلۡقِیَـٰمَةِ وَیَخۡلُدۡ فِیهِۦ مُهَانًا* إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلࣰا صَـٰلِحࣰا فَأُو۟لَـٰۤىِٕكَ یُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَیِّـَٔاتِهِمۡ حَسَنَـٰتࣲۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورࣰا رَّحِیمࣰا* وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَـٰلِحࣰا فَإِنَّهُۥ یَتُوبُ إِلَى ٱللَّهِ مَتَابࣰا} [سوره الفرقان: ۶۸-۷۱]: (و کسانی که معبودی دیگر با الله نمی‌خوانند و کسی که الله [کشتنش را] حرام کرده است، جز به‌حق نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند؛ و هر کس این [گناهان] را مرتکب شود، کیفرِ گناه [خویش] را می‌بیند* روز قیامت، عذابش چندین برابر می‌گردد و با خواری در آن [عذاب] جاودان می‌ماند* مگر کسی‌ که توبه کند و ایمان آورد و کاری شایسته انجام دهد؛ اینانند که الله بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند و الله همواره آمرزگاری مهربان است* و کسی ‌که توبه کند و کاری شایسته انجام دهد، یقیناً به درگاه الله ـ چنان که باید و شاید ـ توبه کرده است‌).