(۳۷۶۴) سوال: ماه ارزشمند و پر فضیلتی را در پیش داریم؛ ماه روزه که آغازش رحمت، میانه‌اش مغفرت و پایانش رهایی از آتش جهنم است. ماه ارزشمندی را در پیش داریم که دعاهای زیادی در آن می‌شود و خوبی‌های بسیاری انجام می‌گیرد. از شما شیخ بزرگوار خواستاریم که لطفا مقدمه‌ای درباره‌ی این ماه گرانقدر و کارهایی که در آن بر مسلمان واجب است انجام دهد، بیان نمایید.
جواب:
این ماه پر برکت، ماه رمضان است که الله ﷻ درباره‌اش می‌فرماید: {شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنْ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ} [البقرة: ۱۸۵] : (ماه رمضان که در آن، قرآن نازل شده است؛ قرآن که هدایتی برای مردم و روشنگری‌هایی از هدایت و جدایی حق از باطل است). الله ﷻ نزول قرآن عظيم را به این ماه اختصاص داده و با قرار دادن شبی مبارك در آن که همان شب قدر است آن را خاص و ویژه گردانیده است؛ الله ﷻ درباره‌ی شب قدر می‌فرماید: {إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَه مُبَارَكَه إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ * أَمْراً مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ * رَحْمَه مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * رَبِّ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ * لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ يُحْيِ وَيُمِيتُ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمْ الأَوَّلِينَ} [الدخان: ۳-۸] : (ما قرآن را در شبی پربرکت نازل کرده‌ایم؛ ما هشدار دهنده هستیم؛ در آن شب، هر امری که الله آن را مقدر و بدان حکم کرده باشد، نوشته می‌شود؛ امری از جانب ما است؛ قطعا ما (پیامبران و کتاب‌ها) را فرستاده‌ایم؛ این رحمتی از جانب پروردگارت است که حقیقتا او بسیار شنوا و دانا است؛ او پروردگار آسمان‌ها و زمین و هر آن‌چه میان آن‌دو است اگر یقین داشته باشید؛ هیچ معبود برحقّی جز او وجود ندارد، همان او است که زنده می‌کند و می‌میراند؛ او پروردگار شما و پروردگار پدران نخستین شما است). همچنین می‌فرماید: {إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ * تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ * سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ} [القدر: ۱-۵] : (ما آن را در شب قدر نازل کرده‌ایم. تو چه می‌دانی که شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است. در آن شب، فرشتگان و روح (جبرئیل) با اجازه‌ی پروردگارشان برای هر کاری فرود می‌آیند؛ آن شب تا به هنگام طلوع فجر از هر شر و آفتی، سالم و به دور است).
الله À این ماه را ویژه قرار داده چنان که روزه گرفتنش را بر این امت فرض نموده و روزه‌ی آن را یکی از ارکان اسلام قرار داده است؛ از رسول الله ﷺ ثابت است که فرمود: «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»[۱] : (هر کس ماه رمضان را از روی ایمان و امید به اجر، روزه بگیرد، تمام گناهان گذشته‌اش آمرزیده خواهد شد). همچنین الله À این ماه را ویژه قرار داده چنان که نماز شب در آن را سبب آمرزش گناهان قرار داده است؛ از رسول الله ثابت است که ﷺ فرمود: «مَنْ قَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»[۲] : (هر کس رمضان را از روی ایمان و امید به اجر به نماز بایستد، گناهان گذشته‌اش آمرزیده خواهد شد).
بنابراین در سنت رسول الله ﷺ برای مسلمانان چنین مشروع شده است که شب‌های رمضان را در مساجد، پشت سر یک امام به نماز جماعت بایستند از رسول الله ثابت است که ﷺ فرمود: «مَنْ قَامَ مَعَ الإِمَامِ حَتَّى يَنْصَرِفَ كُتِبَ لَهُ قِيَامُ لَيْلَةٍ»[۳] : (هر کس همراه امام به نماز بایستد تا نماز را به پایان برساند، اجر نماز خواندن شب به طور کامل برایش نوشته می‌شود). برادران مسلمانم را توصیه می‌کنم که ماه رمضان را چنان روزه بگیرند که اعمالشان را پاک کرده و ایمانشان را زیاد گرداند؛ این روزه همان روزه‌ای است که مسلمان برای رسیدن به اهداف این روزه، از آن مراقبت می‌نماید؛ الله À نیز به این مسئله اشاره نموده و می‌فرماید: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمْ الصِّيام كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ َ} [البقرة: ۱۸۵] : (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه گرفتن بر شما واجب گردیده همان‌گونه که بر اقوام پیش از شما واجب شده است تا تقوا پیشه نمایید). بنابراین الله À حكمت فرض شدن روزه را رسیدن به تقواى الله À بیان نمود. همچنین ثابت است که رسول الله ﷺ فرمود: «مَنْ لَمْ يَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالعَمَلَ بِهِ وَالجَهْلَ فَلَيْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ أَنْ يَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ»[۴] : (کسی که سخن دروغ و عمل به آن و کارهای جاهلانه را کنار نگذارد، الله نیازی ندارد که آن شخص، خوراک و نوشیدنی خویش را رها کند). بنابراین رسول الله ﷺ در حديث بیان نمود که حكمت روزه، این است که انسان موارد زیر را کنار بگذارد:
۱- قول زور: یعنی هر سخن حرام و ناجایز؛ زیرا هر سخن حرام، زور و انحراف از صراط مستقیم است. همچنین عمل به زور نیز، انجام هر کاری است که حرام باشد.
۲- جهل: کارهای جاهلانه، دشمنی با مردم و ظلم به آنان در مال، خون و آبروی آنان.
برادرانم را تشویق می‌کنم که این ماه را با نماز خواندن در شب‌هایش غنیمت بشمارند؛ چون پیشتر هم گفتیم که «من قام مع الامام حتى ينصرف كتب له قيام ليلة» : (هر کس همراه امام به نماز بایستد تا نماز را به پایان برساند، اجر نماز خواندن شب به طور کامل برایش نوشته می‌شود). الله À با نماز شب‌های رمضان، گناهان گذشته‌ی شخص غافل را می‌بخشد. به برادرانم که امام هستند و برای مردم امامت می‌دهند تأکید می‌کنم که چنان برای مردم نماز بخوانند که با آرامش و قرائت قرآن با تدبر باشد و همانند بسیاری از امامان رفتار نکنند که چنان نماز را به سرعت می‌خوانند که مأموم نمی‌تواند مستحبات نماز را انجام دهد بلکه گاهی چنان سریع می‌خوانند که مأموم نمی‌تواند حتی واجبات نماز مانند آرامش و طمأنینه، تسبیحات و… را انجام دهد.
علما É تصریح نموده‌اند که برای امام، مکروه و ناپسند است که چنان سریع نماز بخواند که نمازگزاران را از انجام سنت‌ها باز دارد؛ حال اگر چنان سریع نماز بخواند که نمازگزاران را از انجام واجبات بازدارد چگونه خواهد بود؟! امام ضامن و مسئول نمازگزاران پشت سر خویش است که نماز را چنان کامل برایشان بخواند که در سنت رسول الله ﷺ وارد شده است؛ در حدیث صحيح از روایت عایشه È ثابت است که: «سئلت: كيف كان قيام النَّبِيّ ﷺ أو كيف كان صلاة النَّبِيّ ﷺ في رمضان؟ فقالت: كان لا يزيد في رمضان ولا فی غيره على إحدى عشر ركعة»[۵] : (از وی پرسیدند: نماز رسول الله ﷺ در رمضان چگونه بود؟ گفت: در رمضان و دیگر ماه‌ها، بیش از یازده رکعت نمی‌خواند)؛ لذا اگر امام به یازده ركعت یا سیزده رکعت چنان که در حديث ابن عباس I آمده اکتفا نماید ولی همین مقدار را با آرامی، آرامش، ترتيل قرآن، خشوع در رکوع و سجود و به جای آوردن اذکار مستحب بخواند تا نماز به بهترین شکل برپا گردد و نمازگزاران نیز بتوانند نماز را کامل ادا نمایند، این بهتر از زیاد کردن رکعت‌ها بدون آرامش و طمأنینه است. در صحیح بخاری و مسلم از حديث ابو هريره J در داستان کسی که نمازش را به درستی ادا نمی‌کند ثابت است که نمازگزاری آمد و نمازی بدون آرامش و طمأنینه خواند؛ رسول الله ﷺبه او فرمود: «ارْجِعْ فَصَلَّ؛ فَإِنَّكَ لَمْ تُصَلِّ» : (برگرد و نماز بخوان که نماز نخوانده‌ای). سه بار نماز خواند و هر بار ایشان همین سخن را تکرار کردد تا این که آن مرد گفت: «والذي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ لَا أُحْسِنُ غَيْرَ هَذَا فَعَلِّمْنِي»[۶] : (سوگند به ذاتی که تو را به پیامبری برگزیده است! بهتر از این را بلد نیستم؛ به من یاد بده).
برادرانم را تشویق می‌کنم که در روز رمضان با جان و مال خویش بخشندگی نمایند زیرا: «كَانَ النَّبِيُّ ﷺ أَجْوَدَ النَّاسِ بِالْخَيْرِ، وَكَانَ أَجْوَدُ مَا يَكُونُ فِي رَمَضَانَ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ»[۷] : (رسول الله ﷺ بخشنده و سخاوتمندترین مردم بود و سخاوت ایشان در رمضان که جبرئیل او را ملاقات می‌نمود به بیشترین حد خود می‌رسید). بنابراین بذل و بخشش و خوبی به مردم در این ماه از دیگر ماه‌ها پر فضیلت‌تر است زیرا رمضان، ماه احسان و نیکوکاری است و الله À نیز نیکوکاران را دوست دارد؛ رمضان ماه جود و بخشش است و الله À در این ماه، نعمت‌ها و خیرات بسیار زیادی را به بندگانش می‌بخشاید.
همچنین برادرانم را به قرائت قرآن با آرامش و تدبر در معانی آن تشویق می‌کنم و این که فهم هرگونه مطلبی که برایشان دشوار بود را از علما جویا شوند؛ زیرا صحابه H از ده آیه‌ای که می‌آموختند نمی‌گذشتند تا این که آن را خوب یاد بگیرند، علم و دانشی که در آن وجود دارند را فرا گرفته و به آن عمل کنند لذا قرآن، علم و عمل را به طور کامل، فرا گرفتند.
برادرانم را هشدار می‌دهم که زمان را در این ماه مبارك از دست نداده و وقت را تلف نکنند که تمامی لحظاتش ارزشمند است. همچنین هشدار می‌دهم که مبادا کسی جرأت کند به بندگان الله با انواع دروغ در خرید و فروش و تقلّب و نیرنگ در هر معامله‌ای ظلم و ستم کند زیرا ثابت است که رسول الله ﷺ فرمود: «مَنْ غَشَّ فَلَيْسَ مِنِّي»[۸] : (هر کس نیرنگ و تقلّب کند، از من نیست). خلاصه این که برادران مسلمانم را به انجام هر عمل صالح و نیکی که آنان را به الله À نزدیک کند تشویق می‌کنم و از هر کار بدی که موجب گناه‌کار شدن و کم شدن ايمانشان شود هشدار می‌دهم. از الله À برای خود و آنان توفيق انجام هر چیزی که دوست دارد و از آن خشنود می‌گردد و دوری از چیزهایی که سبب خشم و نافرمانی و معصیت وی می‌شود را خواستارم.
۱-صحیح بخاری: كتاب الإيمان، باب صوم رمضان احتسابا من الإيمان، رقم (۳۸).
۲-صحیح بخاری: كتاب الإيمان، باب تطوع قيام رمضان من الإيمان، رقم (۳۷). صحیح مسلم: صلاة المسافرين، باب الترغيب في قيام رمضان، رقم (٧٥٩).
۳-سنن ترمذی: أبواب الصوم، باب ما جاء في قيام شهر رمضان رقم (٨٠٦) می‌گوید: حسن صحيح. سنن نسائی: كتاب قيام الليل وتطوع النهار، باب قيام شهر رمضان، رقم (١٦٠٥). سنن ابن ماجه: كتاب إقامة الصلاة والسنة فيها، باب ما جاء في قيام شهر رمضان، رقم (۱۳۲۷).
۴-صحیح بخاری: كتاب الأدب، باب قول الله تعالى: ﴿وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ النُّورِ﴾ [الحج: ٣٠] رقم (٦٠٥٧).
۵-صحیح بخاری: كتاب الجمعة، باب قيام النبي بالليل في رمضان وغيره، رقم (١١٤٧). صحیح مسلم: كتاب صلاة المسافرين وقصرها، باب صلاة الليل وعدد ركعات النبي… رقم (۷۳۸).
۶- صحیح بخاری: كتاب الأذان باب أمر النبي ﷺ الذي لا يتم ركوعه بالإعادة، رقم (۷۹۳). صحیح مسلم: كتاب الصلاة، باب وجوب قراءة الفاتحة في كل ركعة… رقم (۳۹۷).
۷-صحیح بخاری: كتاب الصوم، باب أجود ما كان النبي ﷺ يكون في رمضان.
۸-صحیح مسلم: كتاب الإيمان، باب قول النبي ﷺ من غشنا فليس منا، رقم (۱۰۲).
