(۲۷۹۷) حکم درک رکعت آخر نماز جماعت و اثر آن در تحقق جماعت

(۲۷۹۷) سوال: هنگامی که شخص به مسجد می‌‌رسد و امام برای نماز تکبیر گفته باشد و رکعت آخری را درک کند؛ آیا با این رکعت جماعت را درک نموده است یا خیر؟ زیرا شنیده‌‌ام که: «لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب» (نماز کسی که سوره‌‌ی فاتحه را نخواند درست نمی‌‌شود) آیا بر او واجب است که یک رکعت را همراه رکعات گذشته تکرار کند؟

جواب:

کسی که رکوع رکعت آخری نماز را با امام درک نموده نماز جماعت را درک نموده است به دلیل فرموده‌‌ی رسول الله ﷺ: «من أدرک رکعة من الصلاة فقد أدرک الصلاة»[۱](کسی که یک رکعت از نماز را درک کند، نماز را درک نموده است) اما در واقع مانند کسی که نماز را از اول درک نمود نیست زیرا کسی که بیشتر درک نموده باشد بدون شک بهتر است اما فضیلت نماز جماعت که بیست و هفت درجه است برای شخصی که رکعت آخری را همراه امام رسیده حاصل می‌‌شود.

با درک نمودن رکوع، درک نمودن یک رکعت حاصل می‌‌شود و دلیل آن در صحیح بخاری وارد شده که ابوبکره J وارد مسجد شد در حالی که پیامبر ﷺ در رکوع بودند و به خاطر ترس از دست دادن یک رکعت به سرعت قبل از اینکه به صف برسد به رکوع رفت. هنگامی که پیامبر ﷺ سلام داد سؤال پرسید که چه کسی این کار را انجام داده است؟ ابوبکره J گفت: من. به او فرمود: «زادک الله حرصا، ولا تَعُد»[۲](الله بر حرص و اشتیاق تو بیفزاید، اما دوباره این کار را نکن) و پیامبر ﷺ او را به قضای این رکعت امر نکرد و اگر قضا نمودن آن واجب بود پیامبر ﷺ به آن دستور می‌‌دادند و اگر بدان دستور می‌‌دادند برای ما نقل می‌‌شد لذا از آن جایی که برای ما نقل نشده دانسته می‌‌شود که به قضای آن امر نکرده است و مادامی که به قضای آن امر نکرده دانسته می‌‌شود که قضای آن واجب نیست و از آن جایی که قضای آن واجب نیست دانسته می‌‌‌‌شود که آن را درک نموده است و این نیز مقتضای نظری است زیرا تلاوت فاتحه در حالت قیام واجب است و کسی که امام را در حالت رکوع درک کند قیام از او ساقط می‌‌شود چون تبعیت از امام واجب است و هنگامی که قیام ساقط شد هر آن چه در قیام از ذکر که همان سوره‌‌ی فاتحه است وجود دارد ساقط می‌‌‌‌شود و این با فرموده‌‌ی پیامبر ﷺ در تعارض نیست: «لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب»[۳](نماز کسی که سوره‌‌ی فاتحه را نخواند درست نمی‌‌شود) زیرا دومی عام است و فرموده‌‌ی پیامبر ﷺ: «من أدرک رکعة من الصلاة فقد أدرک الصلاة»[۴](کسی که یک رکعت از نماز را درک کند، نماز را درک نموده است) خاص است بنابراین عموم فرموده‌‌ی رسول الله ﷺ: «من أدرک رکعة من الصلاة فقد أدرک الصلاة» در این حالت تخصیص می‌‌یابد یعنی خاص می‌‌شود با حال مسبوق هنگامی که امام را در حالت رکوع درک کند یا اینکه امام را در حالت قیام درک کند ولی نتواند سوره‌‌ی فاتحه را بخواند و بترسد از اینکه رکعت از او فوت شود.

بنابراین به کسی که امام را در رکعت آخر در حالت رکوع درک کرده می‌‌گوییم: نماز جماعت و رکعتی را که رکوعش همراه امام انجام داد‌‌ه‌‌ای را درک کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای.

اما در اینجا مساله‌‌ای وجود دارد که نیاز به توضیح آن است و آن این است که اگر انسان امام را در حالت رکوع درک کند واجب است که تکبیرة الاحرام را در حالت ایستاده بگوید سپس رکوع کند و هنگامی که رکوع نمود از چند حالت خارج نیست:

اول: اینکه بداند امام را قبل از بالا آمدن در رکوع درک نموده است در این حالت رکعت را درک نموده است.

دوم: اینکه بداند امام از رکوع قبل از اینکه او به رکوع برسد بالا آمده است؛ این شخص رکعت از او فوت شده است.

سوم: گمان غالبش بر این باشد که امام را در رکوع درک نموده است. این شخص بنابر گمانش می‌‌کند و رکعت را درک نموده است اما اگر چیزی از نماز از او فوت شده سجده‌‌ی سهو می‌‌کند و سجده‌‌اش بعد از سلام است؛ بنابر آنچه حدیث عبدالله بن مسعود J بر آن دلالت دارد.

چهارم: اینکه گمان غالبش بر آن باشد که امام را در رکوع درک نکرده است در این صورت بنابر گمانش بنا می‌‌کند و آن رکعت محسوب نمی‌_‌شود و بعد از سلام سجده‌‌ی سهو می‌‌کند.

پنجم: اینکه تردید داشته باشد و گمان غالبش بر این نباشد که امام را در رکوع درک کرده یا نکرده باشد در این صورت آن رکعت لغو می‌‌شود زیرا کسی که شک دارد بر اساس یقیق بنا می‌‌کند و قبل از سلام سجده‌‌ی سهو می‌‌کند.

این‌‌ها پنج حالتی بود به نسبت کسی که امام را در حالت رکوع درک کند که این‌‌گونه را خلاصه می‌‌کنیم:

اینکه بداند امام را در رکوع درک نکرده در این صورت رکعت از او فوت شده است.

اینکه بداند امام را در رکوع درک کرده در این صورت رکعت را درک نموده است.

اینکه گمان غالبش بر این باشد که امام را درک نکرده در این صورت رکعت از او فوت شده و بعد از سلام سجده‌‌ سهو را به جای می‌‌آورد.

اینکه گمان غالبش بر این باشد که امام را درک کرده در این صورت رکعت را درک نموده و بعد از سلام سجده‌‌ی سهو را به جای می‌‌آورد و اگر چیزی از او فوت نشده بود امام متحمل سجده‌‌ی سهو می‌‌شود.

اینکه شک داشته باشد، در این صورت رکعت حساب نمی‌‌شود و قبل از سلام سجده‌‌ی سهو را به جای می‌‌آورد.

[۱] تخریج آن گذشت.

[۲] تخریج آن گذشت.

[۳] تخریج آن گذشت.

[۴] تخریج آن گذشت.

تعداد بازدید: 4

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: عندما يَصِلُ الشخص إلى المسجد وقد كبر الإمام للصلاة، فيدرك معه الركعة الأخيرة، فهل يكون قد أدرك الجماعة بهذه الركعة أم لا؟ لأنني سمعت أنه «لا صلاة لمن لم يقرأ بفاتحة الكتاب» فهل عليه أن يُعيد الركعة مع الركعات السابقة لها ؟

فأجاب رحمه الله تعالى: الجواب على هذا السؤال: أن هذا الذي أدرك الركوع من الركعة الأخيرة من الصلاة يكون مدركًا للصلاة؛ لقول النبي صلى الله عليه وسلم: «من أدرك ركعة من الصلاة، فقد أدرك الصلاة»، لكنه في الواقع ليس كالذي أدرك الصلاة من أولها، فإن كل من كان أكثر إدراكًا كان أفضل بلا شك، لكن فضل الجماعة الذي هو سبع وعشرون درجة حاصل لهذا الذي أدرك الركعة الأخيرة مع الإمام.

وإدراك الركوع يحصل به إدراك الركعة ودليل ذلك ما ثبت في صحيح البخاري أن أبا بكرة رضي الله عنه دخل المسجد والنبي صلى الله عليه وسلم راكع، فأسرع وركع قبل أن يدخل في الصف مخافة أن تفوته الركعة، فلما سَلَّم النبي صلى الله عليه وسلم من صلاته سأل عن الفاعل؟ فقال أبو بكرة: أنا. فقال له: «زادك الله حرصًا، ولا تَعُده»، ولم يأمره النبي صلى الله عليه وسلم بقضاء هذه الركعة، ولو كان قضاؤها واجباً لأمره به النبي صلى الله عليه وسلم، ولو أمره بذلك لنقل إلينا، فلما لم ينقل إلينا عَلِمَ أنه لم يأمره بقضائها، ولما لم يأمره بقضائها علم أن قضاءها ليس بواجب، ولما لم يكن قضاؤها واجبًا علم أنه قد أدركها، وهذا هو مقتضى النظر أيضًا؛ لأن قراءة الفاتحة إنما تجب حال القيام، وهذا الذي أدرك الإمام راكعا سقط عنه القيام؛ لوجوب متابعة الإمام فإذا سقط القيام سقط ما يجب فيه من الذكر وهو الفاتحة، وهذا لا يعارض قول النبي صلى الله عليه وسلم: «لا صلاة لمن لم يقرأ بفاتحة الكتاب»؛ لأن هذا الثاني عام، وقول النبي صلى الله عليه وسلم: «من أدرك ركعة من الصلاة، فقد أدرك الصلاة خاص، وعلى هذا فيكون عموم قوله : الا صلاة لمن لم يقرأ بفاتحة الكتاب مخصوصا بمثل هذه الحال، أي مخصوصا بحال المسبوق إذا أدرك الإمام راكعا، أو أدركه قائما لكنه لم يتمكن من قراءة الفاتحة، وخاف أن تفوته الركعة.

وعلى هذا فنقول للذي أدرك الإمام راكعا في آخر ركعة: إنك أدركت صلاة الجماعة، وأدركت الركعة التي أدركت ركوعها مع الإمام.

ولكن ها هنا مسألة تحتاج إلى تفصيل وهي أن الإنسان إذا أدرك الإمام راكعا يجب أن يُكَبّر تكبيرة الإحرام قائما ثم يركع، وإذا ركع فلا يخلو من أحوال:

الحال الأولى: أن يعلم أنه أدرك الإمام في الركوع قبل أن يرفع من الركوع، وحينئذ يكون مدركًا للركعة.

الحال الثانية: أن يعلم أن الإمام نهض من الركوع قبل أن يصل هو إلى الركوع، وهذا قد فاتته الركعة.

الحال الثالثة: أن يغلب على ظنه أنه أدرك الإمام في الركوع، فهذا يبني على ظنه ويكون مدركًا للركعة، لكن يسجد للسهو إن فاته شيء من الصلاة، ويكون سجوده بعد السلام على ما دل عليه حديث عبد الله بن مسعود رضي الله عنه.

الحال الرابعة: أن يغلب على ظنه أنه لم يدرك الإمام راكعا، وحينئذ يبني على ظنه ولا يَعْتَد بهذه الركعة، وعليه سجود السهو بعد السلام.

الحال الخامسة: أن يكون شَائًا مترددًا لم يغلب على ظنه أنه أدرك الإمام في الركوع ولا أن الإمام رفع قبل أن يدركه في الركوع، يكون شَاكًا مترددًا لا يرجح هذا ولا هذا، فهنا يُلْغِي الركعة؛ لأن الشَّاك يبني على اليقين، ويسجد للسهو إذا أتم ما عليه قبل السلام.

فهذه خمس حالات لمن أدرك الإمام راكعا نلخصها فيما يأتي: أن يعلم أنه لم يدرك الإمام في الركوع، فتكون الركعة قد فاتته.

أن يعلم أنه أدركه في الركوع، فيكون مدركًا للركعة.

أن يغلب على ظنه أنه لم يدرك الإمام، فيُلغي هذه الركعة لكنه يسجد بعد السلام إذا أتم ما عليه.

أن يغلب على ظنه أنه أدرك الإمام فيبني على ظنه، ولكنه إن كان قد فاته شيء من الصلاة فيسجد سجدة السهو بعد أن يُتِمَّه، وإن كان لم يَفْتُه شيء فإن الإمام يتحمل عنه.

أن يشك، وفي هذه الحال يُلغي الركعة ويسجد قبل السلام إذا أتم ما عليه.