(۲۴۲۶) حالت‌های سجده‌ی سهو

(۲۴۲۶) سوال: سجده‌ی سهو قبل از سلام است یا بعد از سلام؟ و حالت‌های آن را برای ما بیان کنید؟

جواب:

سجده‌ی سهو سه سبب دارد: زیادت، نقص و شک لذا زمانی که زیادت در نماز رخ دهد سجده‌ی سهو بعد از نماز می‌باشد و هنگامی که نقصی در نماز رخ دهد سجده‌ی سهو قبل از سلام قرار می‌گیرد و شک ممکن است که با غلبه‌ی ظن باشد و ممکن است بدون آن باشد که اگر غلبه‌ی ظنی داشته باشد آن را می‌گیرد و بعد از سلام سجده‌ی سهو را انجام می‌دهد و اگر غلبه‌ی ظنی ندارد حداقل را می گیرد که بر آن یقین دارد و سجده‌ی سهو را قبل از سلام انجام می‌دهد.

و سجده‌ی سهو بعد از سلام در موضع است: زمانی که زیادت رخ دهد و شکی که در آن غلبه‌ی ظنی داشته باشد.

و سجده‌ی سهو در دو موضع قبل از سلام می‌باشد: اگر در نماز نقصی رخ دهد و شکی که در آن غلبه‌ی ظنی نداشته باشد.

و این را واضح می‌کنیم زمانی که در نماز زیادت رخ دهد مثل هنگامی که شخصی در نمازش یک رکعت زیاد بخواند یعنی نماز ظهر را پنج رکعت بخواند و هنگامی که در تشهد است آن را به یاد آورد که در این حالت تشهدش را کامل می‌کند و سلام می‌دهد سپس سجده‌ی سهو را به جا می‌آورد و سلام می‌دهد.

و اگر در یک رکعت دو بار رکوع کند یک زیادت است پس می‌گوییم: نمازت را به پایان برسان و سلام نماز را بده سپس سجده‌ی سهو را به جا آور و سلام بده و همچنین اگر رکعتی زیادی خواند مثل این که در نماز چهار رکعتی پنج رکعت بخواند و بعد از بلند شدنش (اگر چه بعد از خواندن فاتحه و بعد از رکوع) باشد بر می‌گردد و می‌نشیند و تشهد می‌خواند و سلام نماز را می‌هد سپس سجده‌ی سهو را بعد سلام به جا می‌آورد و سلام می‌دهد و دلیل این حدیث عبدالله بن مسعود J است: «أن النبي صلى بهم الظهر خمسًا، فلما انصرف قيل له: يا رسول الله زيد في الصلاة؟ قال: وما ذاك؟ قال: صليت خمسًا. فثنى رجليه ثم سجد سجدتين بعد ما سلم»[۱]: (رسول الله ﷺ نماز ظهر را پنج رکعت خواند و هنگامی که نماز را به اتمام رساند به ایشان گفتند: یا رسول الله آیا به رکعت نماز زیاد شده است؟ ایشان فرمود: مگر چه شده است؟ (صحابی) گفت: نماز را پنج رکعت خواندی آنگاه رسول الله ﷺ دو زانو نشست سپس بعد از سلام دو سجده کرد): و این سجده‌ی سهو بعد از سلام قرار دارد چون که در نمازش زیادت رخ داده است و دلیلی دیگر برای آن حدیث ابو هریره J است: «صلى إحدى صلاتي العشي -إما الظهر أو العصر- ركعتين، ثمم ذكّروه فأتمّ و سلّم، ثم سجد سجدتين بعد السلام و سلم»[۲]: (یکی از نمازهای ظهر یا عصر را دو رکعت خواند سپس به یاد آورد و نماز را تمام کرد و سلام داد سپس دو سجده را بعد از سلام بجا آورد و سلام داد): اما در حدیث ابو هریره زیادت قولی و در حدیث ابن مسعود J زیادت فعلی آمده است.

اما برای نقص سجده‌ی سهو قبل از سلام می‌باشد و این زمانی است که نقص در واجبات رخ دهد مثل این که انسان فراموش کند در رکوع سبحان ربی العظیم یا در سجود سبحان ربی الأعلی بگوید که در این سجده‌ سهو قبل از سلام قرار می‌گیرد و دلیل آن حدیث عبدالله بن بُحَیْنَه J است: «أن النبي صلى بهم فقام من ركعتين و لم يجلس – يعني: لم يجلس في التشهد الأول- فلما قضى الصلاة و انتظر الناس تسليمه سجد سجدتين ثم سلم»[۳]: (رسول الله ﷺ با ایشان نماز می‌خواند که از رکعت بلند شد و ننشست (یعنی برای تشهد اول ننشست) هنگامی که نماز را تمام کرد و مردم منتظر سلام نمازش بودند دو سجده کرد سپس سلام داد): و این دلالت می‌دهد هنگامی واجبی از واجبات نماز ترک شد سجده‌ی سهو قبل از سلام قرار دارد زیرا که ترک واجب نقص است.

و حکمت این که سجده‌ی سهو به سبب زیادت در نماز بعد از سلام است برای این می‌باشد که در نماز دو زیادت جمع نشود و اگر سجده‌ی سهوی که به سبب نقص است به بعد از سلام انداخته شود در نماز دو نقص به وجود آمده است: نقص آنچه از نماز ترک کرده و نقص به خاطر سجده‌ی واجبی که به خاطر جبران آن نقص بوده است و این سجده برای جبران نقصی است که در نمازش به وجود آمده است و آن قبل از سلام می‌باشد پس سجده‌ی سهو در زیادت و نقصان اینگونه می‌باشد.

و اما در مورد شک گفتیم: اگر که ظن غالبی دارد که نمازش را بر همان بنا می‌کند و سجده‌ی سهو را بعد از سلام به جا می‌آورد و اگر که در شکش ظن غالبی هم ندارد و بین آنها متردد است بر حداعقل بنا می‌کند زیرا که آن یقین است و سجده‌ی سهو را قبل از سلام قرار می‌دهد و مثال آن: اگر شک کرد که سه رکعت یا چهار رکعت خوانده است؟ و ظن غالبش این که سخ رکعت خوانده است پس رکعت چهارم را می‌خواند و سلام می‌دهد سپس سجده‌ی سهو را به جا می‌آورد و سلام می‌دهد یا این که شک دارد سه یا چهار رکعت خوانده است؟ و غلبه‌ی ظنش بر چهار است پس نماز تمام شده و تشهد و می‌خواند و سلام می‌دهد و سجده‌ی سهو را بعد از سلام قرار می‌دهد و دلیل این حدیث عبدالله بن مسعود J است که رسول الله ﷺ می‌فرماید: «وَإِذَا شَكَّ أَحَدُكُمْ فِي صَلَاتِهِ فَلْيَتَحَرَّ الصَّوَابَ، فَلْيُتِمَّ عَلَيْهِ ثُمَّ لِيُسَلِّمْ، ثُمَّ يَسْجُدُ سَجْدَتَيْنِ»[۴]: (و اگر كسی از شما در نمازش شك نمود، درست و صواب را جستجو نموده و در پی آن باشد و نمازش را بر اساس آن كامل کند، سپس سلام گويد و دو سجده(ی سهو) به جای آورد).

اما هنگامی که تردید داشت و ظن غالبی در مورد آن نداشت پس آن را بر حدعقل بنا می‌کند که به آن یقین دارد و قبل از سلام دادن دو سجده‌ی سهو را به جا می‌آورد و مثال آن: اگر کسی شک کرد که سه یا چهار رکعت خوانده است؟ و ترجیحی نیز ندارد که سه یا چهار رکعت خوانده است؛ پس آن را سه رکعت در نظر می‌گیرد که در مورد آن یقین دارد و رکعت چهارم را می‌خواند و قبل از سلام سجده‌ی سهو می‌کند و دلیل آن فرموده‌‌ی رسول الله ﷺ می‌باشد: «إذا شك أحدكم في صلاته فلم يدركم صلى أثلاثا أم أربعا؟ فليطرح الشك و ليبن على ما استيقن، ثم يأتي بسجدتين قبل أن يسلم»[۵]: (هنگامی که یکی از شما در نمازش شک کرد و ندانست که سه یا چهار رکعت خوانده است؟ پس شک را رها کند و نمازش را بر اساس آنچه یقین دارد تمام کند سپس قبل از سلام دادن دو سجده را به جا آورد).

[۱] تخریج آن گذشت.

[۲] تخریج آن گذشت.

[۳] تخریج آن گذشت.

[۴] تخریج آن گذشت.

[۵] تخریج آن گذشت.

تعداد بازدید: 2

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: سجود السهو هل هو بعد السلام أو قبل السلام؟ حدثونا عن هذه الحالات؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: سجود السهو أسبابه ثلاثة زيادة، ونقص وشك، فالزيادة يكون السجود لها بعد السلام والنقص يكون السجود له قبل السلام، والشك، إما أن يكون معه غلبة ظن أو لا يكون، فإن كان معه غلبة ظن أخذ بما يغلب على ظنه وسجد بعد السلام، وإن لم يكن معه غلبة ظن أخذ باليقين وهو الأقل وسجد قبل السلام.

إذا سجود السهو يكون بعد السلام في موضعين في الزيادة، وفيما إذا بنى على ظنه.

ويكون قبل السلام في موضعين النقص، وفيما إذا كان عنده شك بلا ظن.

ونحن نبين ذلك فنقول في الزيادة لو زاد الإنسان ركعة في صلاته يعني: صلى الظهر خمسًا، وتذكر وهو في التشهد، ففي هذه الحال أَكْمَلَ التَّشَهدَ وسلم، ثم اسجد للسهو سجدتين وسلم.

ولو ركع مرتين فهذه زيادة، فنقول: أتم صلاتك وسلم، ثم اسجد سجدتين وسلم . ولو قام إلى ركعة زائدة، كما لو قام إلى الخامسة في الرباعية، ثم ذكر بعد قيامه ولو بعد قراءة الفاتحة، بل ولو بعد الركوع فإنه يرجع ويجلس ويتشهد، ويسلم، ثم يسجد سجدتين بعد السلام ويسلم، ودليل ذلك حديث عبد الله بن مسعود رضي الله عنه أن النبي صلى الله عليه وسلم صلى بهم الظهر خمسا، فلما انصرف قيل له: أزيدت الصلاة؟ وقال: «وما ذاك؟ قالوا: صليت خمسا. فانصرف النبي إلى المصلَّى وثَنَى رِجْلَيْه وسجد سجدتين ثم سلم»، وهذا سجود بعد الصلاة لأنه زاد، ودليل آخر في حديث أبي هريرة رضي الله عنه: «أن النبي صلى بهم إحدى صلاتي العَشِي – إما الظهر وإما العصر – وسلم من ركعتين، ثم ذَكَّرُوه فأتم صلاته وسلم، ثم سجد سجدتين بعد السلام»، لكن هذا أعني: حديث أبي هريرة – الزيادة فيه قولية، وحديث ابن مسعود الزيادة فيه فعلية.

وأما النَّقْصُ فيكون قبل السلام، وهذا إنما يكون في الواجبات، أي: فيما إذا نَقَصَ الإنسان الواجب، مثل أن ينسى أن يقول في الركوع: سبحان ربي العظيم، أو أن ينسى أن يقول في السجود سبحان ربي الأعلى، فهنا يسجد للسهو قبل السلام، ودليل ذلك حديث عبد الله بن بُحَيْنَةَ رضي الله عنه « أن النبي صلى الله عليه وسلم صَلَّى: بهم فقام من ركعتين ولم يجلس -يعني: لم يجلس في التشهد الأول – فلما قضى الصلاة وانتظر الناس تسليمه سجد سجدتين ثم سلم»، وهذا يدل على أنه إذا ترك واجباً من الواجبات فإنه يسجد قبل السلام؛ لأن ترك الواجب نقص.

والحكمة في ذلك -أي: في أن سجود السهو يكون بعد السلام في الزيادة، ويكون قبل السلام في النقص – أنه لو سجد للسهو قبل السلام في الزيادة لاجتمع في الصلاة زيادتان وفي النقص لو ترك السجود إلى ما بعد السلام لكان في الصلاة نَقصان نقص ما ترك ونقص السجود الواجب جبرا لهذا النقص، ولأجل أن لا يَفْرُغَ من صلاته إلا وقد جَبَرَ النقص، فيكون السجود قبل السلام، هذا في الزيادة وفي النقص.

وأما الشك فقد قلنا: إنه إذا كان فيه ظن بنى على ظنه وسجد بعد السلام، وإن لم يكن فيه ظن بل كان مترددًا بين هذا وهذا فإنه يبني على الأقل؛ لأنه يقين، ويسجد قبل السلام، مثال ذلك: لو شك هل صلى ثلاثا أم أربعًا؟ وغلب على ظنه أنها ثلاث فليأتِ بالرابعة ويُسَلِّمُ، ثم يسجد سجدتي السهو ويسلم. أو شك أنه صلى ثلاثا أم أربعًا؟ فغلب على ظنه أنها أربع، فقد تمت صلاته ويتشهد ويسلم ويسجد للسهو بعد السلام، ودليل ذلك حديث عبد الله بن مسعود رضي الله عنه أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «إذا شك أحدكم في صلاته فليتحرّ الصواب، ثم ليين عليه، وليسجد سجدتين بعدما يسلم».

أما إذا تردد ولم يغلب على ظنه لا هذا ولا هذا، فإنه يبني على الأقل وهو اليقين، ويسجد للسهو قبل أن يسلم مثال ذلك: إذا شك هل صلى ثلاثا أم أربعا؟ ولم يترجح عنده أنه صلى ثلاثا ولا أنه صلى أربعًا، فإنه يجعلها ثلاثا لأنه متيقن، ويأتي بالرابعة، ويسجد للسهو قبل أن يسلم، ودليل ذلك: أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «إذا شك أحدكم في صلاته فلم يدر كم صلى أثلاثا أم أربعًا؟ فليطرح الشك وليبن على ما استيقن ثم يأتي بسجدتين قبل أن يسلم».