(۱۲۳۹) سوال: از عثمان بن حنیف رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ روایت است که «شخص کوری نزد رسول اللهﷺ آمد و گفت: یا رسول الله، دعا کن الله چشمانم را بینا کند. فرمود: دعا کنم یا خیر؟ گفت: یا رسول الله، نابینا شدن برایم سخت است. فرمود: پس برو وضو بگیر و سپس دو رکعت نماز بخوان. سپس بگو: اللّهم إني أسألك و أتوجّه إليك بنبيّنا محمّدﷺ نبيّ الرّحمة، يا محمّد إنّي أتوجه بك إلى ربّي فيقضي حاجتي. سپس حاجتت را بگو، و بعد بگو: پروردگارا او را شفیع کن».^[۱] صحت این حدیث تا چه اندازه است؟ و معنایش چیست؟

جواب:

اهل علم در صحت این حدیث اختلاف دارند. عده‌ای گفته‌اند: ضعیف است. برخی نیز گفته‌اند: حسن است. ولی این حدیث دارای وجهی مخالف با معنایی است که از لفظ آن به ذهن متبادر می‌شود. معنای حدیث این است که رسول اللهﷺ به آن شخص کور دستور دادند وضو بگیرد و دو رکعت نماز بخواند. به این خاطر که ثابت کند در طلب شفاعتش از رسول اللهﷺ صادق است. یعنی وضو و نمازش به عنوان نشانه‌ی صدق رغبتش در توسل به رسول اللهﷺ و روی نمودنش به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ باشد.

وقتی نیت صادقانه و صحیح و عزمش نیز راسخ بود، رسول اللهﷺ برای او نزد الله شفاعت می‌کند. شفاعت پیامبر نیز به وسیله‌ی دعا کردن برای آن شخص است. زیرا دعا، نوعی شفاعت است؛ چنان که در حدیث صحیح از رسول اللهﷺ ثابت است که فرمودند: «اگر شخص مسلمانی بمیرد و چهل نفر که به الله شرک نورزیده‌اند بر جنازه‌اش حاضر شوند – و برایش دعا کنند – الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ شفاعتشان را در موردش قبول می‌فرماید».^[۲]

در این صورت معنای حدیث چنین می‌شود که آن شخص کور از رسول اللهﷺ درخواست کرد که برایش از الله بخواهد. چون این درخواست نوعی شفاعت است. اما اکنون و بعد از اینکه رسول اللهﷺ از دنیا رفته‌اند، چنین حالتی نمی‌تواند اتفاق بیفتد. چون رسول اللهﷺ نمی‌تواند پس از وفاتش برای کسی دعا نماید. چنان که می‌فرماید: «وقتی انسان بمیرد، عملش قطع می‌شود به جز از سه طریق: صدقه‌ی جاریه، یا علمی که سودمند باشد، یا فرزند صالحی که برایش دعا نماید».^[۳]

شکی نیست که دعا یکی از اعمالی است که با مرگ، قطع می‌شود. بلکه دعا چنان که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید، عبادت است: {وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ} [غافر: ۶۰]: (و پروردگارتان گفت مرا بخوانید که شما را اجابت می‌کنم. همانا کسانی که از عبادت من روی گردانند، به زودی خوار گونه در آتش داخل می‌شوند). به همین خاطر نیز صحابه هنگام سختی‌ها و نیازهایشان نزد – قبر – رسول اللهﷺ نرفتند که از ایشان درخواست نمایند. بلکه عمر رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ هنگام قحطی گفت: «پروردگارا، ما به پیامبرت متوسل می‌شدیم و به ما باران می‌دادی. الان به عموی پیامبرت متوسل می‌شویم، پس به ما باران بده».^[۴] سپس از عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ خواست که از الله طلب باران نماید. او نیز دعا کرد و باران بارید.

این نشان می‌دهد که نمی‌شود از رسول اللهﷺ بعد از وفاتش درخواست نمود برای کسی دعا کند. چون این کار غیر ممکن است و نمی‌شود. علتش این است که رسول اللهﷺ از دنیا رفته‌اند و با وفاتشان، عمل ایشان نیز قطع شده است. وقتی این امکان وجود نداشته باشد که کسی از رسول اللهﷺ بعد از وفاتشان بخواهد که برایش دعا نماید، از باب اولی نمی‌تواند از رسول اللهﷺ بخواهد که نیازها و مصالحش را برایش برآورده کند. زیرا این کار یکی از انواع شرک اکبر است که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ آن را نمی‌بخشد و هر کس به آن آلوده شود، بهشت بر او حرام خواهد بود.

الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِينَ} [یونس: ۱۰۶]: (و به جای الله چیزی – یا کسی – که نمی‌تواند به تو سود و ضرری برساند را مخوان، که اگر چنین کردی، از ظالمان خواهی بود). نیز می‌فرماید: {إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ} [مائده: ۷۲]: (همانا کسی که به الله شرک ورزد، یقینا الله بهشت را بر او حرام کرده و جایگاهش جهنم است و ظالمان را هیچ یاریگری نیست).

مهم اینکه هر کس رسول اللهﷺ یا کسی غیر از ایشان را بعد از وفاتشان بخواند که ضرری را از آنها دفع نمایند یا به آنها نفعی برسانند، مرتکب شرک اکبر شده که انسان را از دین خارج می‌کند. در این صورت باید توبه نماید و درخواستش را تنها متوجه معبودی کند که دعای شخص نیازمند را برآورده می‌کند و سختی را می‌زداید.

من تعجب می‌کنم از کسانی که نزد قبر فلان و بهمان رفته و از او می‌خواهند سختی‌هایشان را از بین ببرد و به آنها خوبی برسانند. در حالی که خودشان هم می‌دانند این شخص حتی در حال حیاتش هم قدرت چنین کاری را نداشته است. حال چطور بعد از مرگش که تبدیل به استخوان شده، انتظار دارند چنین کاری از او برآید؟! می‌روند از او درخواست می‌کنند و خواستن از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ که از بین برنده‌ی سختی است و نفع و خیر به دست اوست را رها می‌کند. در حالی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ آنها را به این کار دستور می‌دهد و تشویق می‌کند.

می‌فرماید: {وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ} [غافر: ۶۰]: (و پروردگارتان گفت مرا بخوانید که شما را اجابت می‌کنم). نیز می‌فرماید: {وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ} [بقره: ۱۸۶]: (و وقتی بندگانم از تو در مورد من بپرسند پس من نزدیک هستم، دعای دعا کننده را اجابت می‌کنم وقتی که مرا بخواند). همچنین در مورد کسانی که غیر او را می‌خوانند، فرمود: {أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ} [نمل: ۶۲]: (یا کیست که وقتی شخص درمانده وقتی او را بخواند، او را اجابت می‌کند و سختی را از بین می‌برد، و شما را در زمین نسل بعد از نسل قرار داد؟ آیا معبودی – قرار می‌دهید – همراه با الله).  از الله می‌خواهم که همه‌ی ما را به راه راست هدایت فرماید.

***

[۱] سنن ترمذی: کتاب الدعوات، حدیث شماره (۳۵۷۸)، و گفته: این حدیث، حسن صحیح غریب است. نیز، سنن ابن ماجه: کتاب إقامة الصلاة و السنة فیها، باب ما جاء فی صلاة الحاجة، حدیث شماره (۱۳۸۵). با این لفظ: «أَنَّ رَجُلًا ضَرِيرَ الْبَصَرِ أَتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ: ادْعُ اللَّهَ لِي أَنْ يُعَافِيَنِي. فَقَالَ: “إِنْ شِئْتَ أَخَّرْتُ لَكَ وَهُوَ خَيْرٌ، وَإِنْ شِئْتَ دَعَوْتُ” فَقَالَ: ادْعُهْ. فَأَمَرَهُ أَنْ يَتَوَضَّأَ فَيُحْسِنَ وُضُوءَهُ وَيُصَلِّيَ رَكْعَتَيْنِ، وَيَدْعُوَ بِهَذَا الدُّعَاءِ: “اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ، وَأَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ، يَا مُحَمَّدُ، إِنِّي قَدْ تَوَجَّهْتُ بِكَ إِلَى رَبِّي فِي حَاجَتِي هَذِهِ لِتُقْضَى، اللَّهُمَّ شَفِّعْهُ فِيَّ».

[۲] صحیح مسلم: کتاب الجنائز، باب من صلی علیه أربعون شفعوا فیه، حدیث شماره (۹۴۸)، از ابن عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «مَا مِنْ رَجُلٍ مُسْلِمٍ يَمُوتُ فَيَقُومُ عَلَى جَنَازَتِهِ أَرْبَعُونَ رَجُلًا، لَا يُشْرِكُونَ بِاللَّهِ شَيْئًا إِلَّا شَفَّعَهُمُ اللَّهُ فِيهِ».

[۳] صحیح مسلم: کتاب الوصیة، باب ما یلحق الإنسان من الثواب بعد وفاته، حدیث شماره (۱۶۳۱). سنن أبوداود: کتاب الوصایا، باب ما جاء فی الصدقة عن المیت، حدیث شماره (۲۸۸۰). از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ: إِلَّا مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ. أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ. أو ولد صالح يدعو له».

[۴] صحیح بخاری: کتاب الإستسقاء، باب سؤال الناس الإمام الإستستقاء إذا قحطوا، حدیث شماره (۹۶۴)، از انس بن مالک رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «اللَّهُمَّ إِنَّا كُنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّنَا فَتَسْقِينَا، وَإِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِعَمِّ نَبِيِّنَا فَاسْقِنَا، قال فيسقون».