(۱۰۹۳) سوال: حدیثی به این معنی شنیدم که پیامبرﷺ به اصحابش می‌فرماید: «آیا می‌دانید که مفلس چه کسی است؟ گفتند: ما به کسی مفلس می‌گوییم که پولی ندارد. فرمودند: مفلس کسی است که اسم مرا بشنود، اما بر من صلوات نفرستد». دیگر اینکه مدرس حدیث هنگامی‌که حدیثی را شرح می‌دهد، اسم پیامبرﷺ را زیاد بر زبان می‌آورد. آیا واجب است هر بار که اسم پیامبرﷺ را از او شنیدیم، درود بفرستیم یا این که یک بار کافی است؟

جواب:

حدیثی را که سائل به آن اشاره کرد، نشنیده‌ام. اما چیزی که شنیده‌ام این است که پیامبرﷺ در جواب فرموند: «مفلس کسی است که روز قیامت با نیکی‌هایی همانند کوه می‌آید. اما به این ظلم کرده و این یکی را زده و به این فحش داده و مال این یکی را برداشته است. در نتیجه هر کدام از آنها از نیکی‌هایش بر می‌دارند. حال اگر از نیکی‌هایش چیزی باقی نماند، از گناهان طلبکارانش برداشته می‌شود و به گناهان او اضافه می‌شود و سپس به جهنم انداخته خواهد شد». حدیثی که من در مورد مفلس شنیده‌ام و می‌شناسم، این است.

اما صلوات فرستادن بر پیامبرﷺ هنگام ذکر اسم ایشان؛ جمهور اهل علم بر این هستند که مستحب است و واجب نیست. البته برخی نیز قائل به وجوب آن هستند. دلیلشان نیز حدیث ابوهریرهJ است که می‌گوید: «پیامبرﷺ روزی بر منبر رفت و فرمود: آمین آمین آمین. صحابه در مورد آن سوال کردند. فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: پوزه‌اش به خاک مالیده شود کسی که اسم تو نزد او برده شود، اما صلوات نفرستد. بگو آمین. من نیز آمین گفتم».[۱] واضح است که این دعا بر علیه کسی است که نام پیامبرﷺ نزد او برده شود، اما صلوات نفرستد. از این رو برخی از اهل علم قائل به این هستند که هر گاه نام رسول اللهﷺ نزد کسی برده شد، واجب است صلوات بفرستد. زیرا دعا بر علیه شخصی که کاری را انجام نمی‌دهد، دلیل بر واجب بودن آن کار می‌باشد.

اما به نسبت کسی که اسم پیامبرﷺ را زیاد می‌شنود؛ مثل کسی که در مسجد یا مدرسه یا در دانشکده، زیاد حدیث می‌خواند، همان بار اول که درود فرستاد، کافی است. چنان که اهل علم در مورد کسی که در یک وعده چندین بار وارد مسجد می‌شود و از آن بیرون می‌رود و خودش هم می‌داند هر بار که به مسجد می‌رود، باید چند بار وارد و خارج شود، گفته‌اند: همان دفعه‌ی اول که نماز تحیت مسجد را بخواند، کافیست.

همچنین معلمی که حدیث تدریس می‌کند، غالبا می‌گوید: پیامبرﷺ فرمود، یا: از پیامبرﷺ روایت شده است. وقتی معلم چنین بگوید، در واقع دعا کرده که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر پیامبرشﷺ صلوات بفرستد. در این صورت، شنونده وظیفه دارد بگوید: آمین. این آمین گفتن به منزله‌ی درود فرستادن بر پیامبرﷺ است. زیرا کسی که دعا می‌کند و کسی که آمین می‌گوید، هر دو دارند دعا می‌کند. چنان که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در مورد موسی عَلَيْهِ‌السَّلَام می‌فرماید که چنین دعا کرد: {رَبَّنَا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَأَهُ زِينَةً وَأَمْوَالًا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذَابَ الْأَلِيمَ} [یونس: ۸۸]: (الها، تو به فرعون و درباریانش زینت و اموالی در دنیا داده‌ای؛ الها! برای این است که – مردم را – از راه تو باز دارند. الها! اموالشان را نابود گردان و دل‌هایشان را مُهر کن تا ایمان نیاورند تا اینکه عذاب دردناک را مشاهده کنند).

سپس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در جواب فرمود: {قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيمَا وَلَا تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ} [یونس: ۸۹]: (همانا دعای شما مستجاب شد؛ پس صراط مستقیم را پیموده و راه کسانی را که نمی‌دانند، نپیمایید). اهل علم گفته‌اند: در اینجا موسی دعا می‌کرد و‌هارون آمین می‌گفت.

بر این اساس هر گاه شنیدی که شخصی می‌گوید: پیامبرﷺ و تو آمین گفتی، مثل این است که گفته‌ای: صلی الله علیه و سلم. یعنی درود فرستاده‌ای. چون با دعای متکلم، آمین گفته‌ای. اما در صورتی که تصور می‌کند این شخص، صلی الله علیه و سلم را از روی عادت می‌گوید و نیت دعا ندارد، در این صورت می‌گوییم: شنونده نباید آمین بگوید. بلکه باید بگوید: صلی الله علیه و سلم. این در صورتی است که شنونده بداند گوینده از روی عادت این کلمه را می‌گوید و این جمله ورد زبانش است و ظاهرا قصدش از صلوات فرستادن، دعا برای پیامبرﷺ نیست. اما اگر بداند که متکلم انسانی حواس جمع است و هر بار که می‌گوید: صلی الله علیه و سلم، احساس می‌کند که دارد برای پیامبرﷺ دعا می‌کند، می‌تواند به گفتن آمین اکتفا نماید.

***

[۱]  حدیث با این لفظ در سنن ترمذی، کتاب الدعوات، باب قول رسول اللهﷺ رغم أنف رجل، شماره (۳۵۴۵) آمده و ترمذی در مورد آن گفته: حسن غریب است. همچنین بزّار از انس بن مالک رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ (ج۴ ص۲۴۰، حدیث شماره: ۱۴۰۵) با این لفظ روایت کرده است: «صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْمِنْبَرَ، فَقَالَ: «آمِينَ آمِينَ آمِينَ»، فَلَمَّا نَزَلَ قِيلَ لَهُ، فَقَالَ: ” أَتَانِي جِبْرِيلُ، فَقَالَ: ‌رَغِمَ ‌أَنْفُ رَجُلٍ أَدْرَكَ رَمَضَانَ فَلَمْ يُغْفَرْ لَهُ أَوْ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ، قُلْ: آمِينَ، فَقُلْتُ: آمِينَ، وَرَغِمَ أَنْفُ رَجُلٍ أَدْرَكَ وَالِدَيْهِ فَلَمْ يُدْخِلَاهُ الْجَنَّةَ أَوْ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ، قُلْ: آمِينَ، قُلْتُ: آمِينَ، وَرَجُلٌ ذُكِرْتَ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيْكَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ، قُلْ: آمِينَ، فَقُلْتُ: آمِينَ».