(۱۰۷۵) حدیث بهترین اعمال، مداوم‌ترین آنهاست

(۱۰۷۵) سوال: پیامبرﷺ می‌فرماید: «بهترین اعمال نزد الله، با دوام‌ترین آنهاست حتی اگر کم باشد».[۱] من هم دوست دارم بر اعمال صالحی مانند روزه‌ی سنت و نماز تهجد و نماز ضحی مداومت داشته باشم. اما نماز ضحی را فقط روزهای پنجشنبه و جمعه می‌خوانم، چون بقیه‌ی روزها در مدرسه هستم. در این صورت، چگونه می‌توانم به این حدیث عمل کنم؟

جواب:

حدیثی که سائل در مورد آن می‌پرسد، قسمتی از حدیثی است که پیامبرﷺ در آن، اصحابشان را از تکلّف در اعمال نهی می‌کند و از آنها می‌خواهد اعمالی را انجام دهند که در توانشان باشد. ایشان می‌فرماید: «محبوب‌ترین عمل نزد الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ، مداوم‌ترین آن است».

به همین خاطر شایسته است انسان خود را در مشقت نیندازد و کاری که توانایی انجام آن را حتی در آینده هم ندارد، انجام ندهد. بلکه اعمال نیکی را انجام دهد که به آسانی می‌تواند از پس آن برآید. مخصوصا باید مراعات حال خود را در بزرگسالی و وقت بیماری و غیره بکند.

شما عبدالله بن عمرو بن عاص رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا را ببینید که گفت: شب را کامل به نماز ایستاده و روزها را روزه می‌گیرم. این سخن به گوش رسول اللهﷺ رسید. رسول اللهﷺ او را فرا خوانده و پرسید: آیا تو چنین گفته‌ای؟ عبدالله می‌گوید: گفتم: بله. فرمود: تو طاقتش را نداری. سپس به او دستور داد که یک روز را روزه بگیرد و یک روز روزه نگیرد. شب نیز هم بخوابد و هم نماز بخواند. پیامبرﷺ با او در مورد روزه گرفتنش چانه زد تا اینکه به روزه‌ی یک روز در میان رساند. عبدالله گفت: من طاقت بیشتر از این را دارم.

رسول اللهﷺ فرمود: «بهتر از این وجود ندارد. این روزه‌ی داود است. او یک روز را روزه می‌گرفت و یک روز روزه نمی‌گرفت.». همچنین در مورد نماز شب به او فرمود: «او نصف شب را می‌خوابید و یک سومش را به نماز می‌ایستاد و یک ششم آن را می‌خوابید».[۲]

اما وقتی عبدالله بن عمرو بن عاص رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا به سن پیری رسید یک روز روزه گرفتن و یک روز افطار کردن برای او سخت شد. او می‌گفت ای کاش رخصت پیامبرﷺ را قبول می‌کردم. سپس پانزده روز را پشت‌سر هم روزه می‌گرفت و پانزده روز را روزه نمی‌گرفت. مهم اینکه شایسته نیست انسان خودش را فقط در هنگام نشاط و قدرت بسنجد. بلکه باید خود را مقید به شریعت و مقید به چیزی کند که می‌داند در پیری نیز توان انجام آن را خواهد داشت.

اما در زمان بیماری: اگر انسان هنگام بیماری، قصوری در اعمالش باشد، اما عادتش این است که در هنگام سلامتی، اعمال نیک انجام می‌دهد، بشارت بر او باد که ثواب کارهای خوبی که در زمان سلامتی انجام می‌داده، در هنگام بیماری نیز برای او نوشته می‌شود. زیرا پیامبرﷺ می‌فرماید: «اگر بنده‌ای مریض شود یا به سفر رود، آنچه را که در هنگام سلامتی و مقیم بودن انجام می‌داده، برای او نوشته می‌شود».[۳]

جای تعجب است که بعضی انسان‌های تنبل می‌گویند: اگر این طور است که وقتی انسان به سفر می‌رود، عملی که در هنگام اقامتش انجام می‌داده، برایش نوشته می‌شود، در این صورت من در سفر نماز سنت نمی‌خوانم. زیرا آنچه که در حال مقیم بودن انجام می‌دادم، برایم نوشته می‌شود. این اشتباه است و از پیامبرﷺ روایت نشده که شخص مسافر می‌تواند سنت‌ها را نخواند. به دلیل اینکه پیامبرﷺ مسافر بود و سنت فجر و وتر و ضحی را ترک نمی‌کرد و نمی‌گفت: من مسافرم و آنچه در حال مقیم بودن انجام می‌دادم، اینجا نیز برایم نوشته می‌شود.

نیز اگر بخواهیم به عموم این حدیث عمل کنیم، یعنی: «اگر بنده‌ای مریض شود یا به سفر رود، آنچه را که در هنگام سلامتی و مقیم بودن انجام می‌داده، برایش نوشته می‌شود»، می‌گفتیم: نماز فرضت را هم نخوان، زیرا آنچه در حال مقیم بودن انجام می‌دادی اینجا نیز برای تو نوشته می‌شود. موضوعی را که ذکر کردم، به سبب تسرّع بعضی از مردم در فهم نصوص قرآن و سنت می‌باشد. این خطری بسیار بزرگ است و عده‌ی زیادی از طلّاب تازه وارد نیز دچار چنین اشتباهی می‌شوند. آنها باید از تسرّع بر حذر باشند. همچنین دیگران نیز باید از فتواهای غریب این افراد بر حذر باشند و آن را به کسی که در علم و فهم از آنها بالاتر است، نشان دهند.

اما معنای حدیث چیست؟ معنای حدیث این است که اگر بیماری یا سفر، انسان را مشغول کرد و نتوانست اعمال صالحی که در هنگام اقامت یا سلامتی، انجام می‌داد را انجام دهد، ثواب آن عمل برایش نوشته می‌شود. زیرا این اعمال را به خاطر مشغول بودن به سفر یا بیماری ترک کرده است. منظور پیامبرﷺ هم این نبوده که مریض یا مسافر، اعمال نیکی را که می‌تواند انجام دهد، با تکیه بر اعمالی که در حال سلامتی و اقامت انجام می‌داد، رها کند.

***

[۱] صحیح بخاری: کتاب الرقاق، باب القصد و المداومة علی العمل. حدیث شماره: (۶۱۰۰). صحیح مسلم: کتاب صلاة المسافرین و قصرها، باب فضیلة العمل الدائم من قیام اللیل و غیره. حدیث شماره: (۷۸۳). از ام المومنین عایشه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهَا با این لفظ: «أَفضَلُ الأعمالِ إلى اللهِ أدْومُها و إن قَلَّ».

[۲] صحیح بخاری: کتاب الصوم، باب صوم الدهر. حدیث شماره: (۱۸۷۵). صحیح مسلم: کتاب الصیام، باب النهی عن صوم الدهر لمن تضرر به أو فوت به حقا أو لم یفطر العیدین و التشریق و بیان تفضیل صوم یوم و إفطار یوم. حدیث شماره: (۱۱۵۹). از عبدالله بن عمرو بن عاص رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «أَحَبُّ الصِّيَامِ إِلَى اللهِ صِيَامُ دَاوُدَ: كَانَ يَصُومُ يَوْمًا وَيُفْطِرُ يَوْمًا وَأَحَبُّ الصَّلَاةِ إِلَى اللهِ صَلَاةُ دَاوُدَ ‌كَانَ ‌يَنَامُ ‌نِصْفَ ‌اللَّيْلِ وَيَقُومُ ثُلُثَهُ وَيَنَامُ سُدُسَهُ».

[۳] صحیح بخاری: کتاب الجهاد و السیر، باب یکتب للمسافر مثل ما کان یعمل فی الإقامة. حدیث شماره: (۲۸۳۴). از ابوموسی اشعری رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إذَا مَرِضَ العَبْدُ، أوْ سَافَرَ، كُتِبَ له مِثْلُ ما كانَ يَعْمَلُ مُقِيمًا صَحِيحًا».

تعداد بازدید: 4

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

تقول السائلة: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: «أفضل الأعمال إلى الله أدومها وإن قل». وأنا أحب المداومة على الأعمال الصالحات: كصيام النوافل، وقيام الليل، وصلاة الضحى، ولكن صلاة الضحى لا أصليها إلا يوم الخميس والجمعة، وبقية الأيام أكون في المدرسة، فكيف العمل بهذا الحديث جزاكم الله خيرا؟

فأجاب -رحمه الله تعالى-: هذا الحديث الذي أشارت إليه السائلة هو طرف من حديث ثبت عن النبي -صلى الله عليه وعلى آله وسلم- وهو أنه «نهى أصحابه عن الكلفة في الأعمال إلا ما يطيقه العبد، وقال: إن أحب العمل إلى الله أدومه».

ولهذا ينبغي للإنسان أن لا يُكَلِّف نفسه من الأعمال ما لا يطيق ولو في المستقبل، بل يأتي بالأعمال الصالحة التي يقدر عليها بسهولة، ولا سيما أنه يراعي حال كبره وحال مرضه وما أشبه ذلك. وانظر إلى عبد الله بن عمرو بن العاص رضي الله عنه حيث قال: «الأقومن الليل كله، ولأصومن الدهر كله. فبلغ ذلك النبي -صلى الله عليه وعلى آله وسلم- فدعاه وسأله: أقلت هذا؟ قال: نعم. قال: إنك لا تُطيق ذلك. وأمره أن يصوم ويفطر، وأن يقوم وينام، ونازله في الصوم حتى وصل إلى أن يصوم يوما ويفطر يومًا، قال: إني أطيق أفضل من ذلك. يقوله عبد الله بن عمرو بن العاص، قال: لا أفضل من ذلك، ذاك صيام داود كان يصوم يومًا ويفطر يومًا وقال له في القيام: إن داود عليه الصلاة والسلام- كان ينام نصف الليل، ويقوم ثلثه، وينام سدسه». لكن لما كبر عبد الله بن عمرو بن العاص شق عليه أن يصوم يوما ويفطر يوما، وقال: ليتني قبلت رُخصة النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم-. ثم صار يصوم خمسة عشر يوما سَرْدًا، ويفطر خمسة عشر يوما سَرْدًا. فالمهم أن الإنسان لا ينبغي أن يعتبر نفسه بنشاطه وقوته، بل يتقيد بالشريعة وبما يعلم أنه يدركه عند الكبر.

وأما المرض: فإن المرض إذا قَصَّر الإنسان بالعمل فيه، وكان من عادته أن يعمل العمل الصالح في صحته، فلْيُبْشِر أنه يُكتب له ما كان يعمل في حال الصحة؛ لأنه ثبت عن النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم- أنه قال: «إذا مرض العبد أو سافر كتب له ما كان يعمل صحيحًا مقيما».

ومن العجب أن بعض أهل الكَسَل قال: إذا كان الأمر كذلك أنه إذا سافر العبد كتب له ما كان يعمل مقيما – فإنني لن أصلى تطوعًا؛ لأنه يُكتب لي ما كنت أعمله حال الإقامة. وهذا غَلَط عظيم، ولم يُرِد النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم- بذلك أن يَدَع المسافر التطوع والنوافل، بدليل أنه كان يصلى سنة الفجر، وكان يصلى الوتر، وكان يصلى الضحى وهو مسافر، ولم يقل: إنني مسافر ويكتب لي ما كنت أعمل في حال الإقامة، ولو أننا أخذنا بعموم هذا الحديث: «من مرض أو سافر كتب له ما كان يعمل صحيحًا مقيا» لقلنا أيضًا: لا تُصل الفرائض؛ لأنه يكتب لك ما كنت تعمل في حال الإقامة، لكن هذا الذي ذكرته من تسرع بعض الناس في فهم نصوص الكتاب والسنة، وهذا خطر عظيم جدًا، وهو يقع – أعني الفهم المخطئ يقع من كثير من المبتدئين في طلب العلم، فيجب عليهم الحذر من التسرع، ويجب على غيرهم الحذر مما شَدُّوا به، حتى يعرضه على من هو أكبر منه علما ودراية. وإنما معنى الحديث: «من مرض أو سافر كُتب له ما كان يعمل صحيحًا مقيما»: أن الإنسان إذا شغله المرض أو شغله السفر عما كان يعمله من الأعمال الصالحة في حال إقامته وحال صحته، فإنه يكتب له ما كان يعمل صحيحًا مقيا؛ لأنه تركه لعذر الانشغال بالسفر أو بالمرض، ولم يُرِد النبي – عليه الصلاة والسلام- أن يدع المريض أو المسافر ما كان قادرًا عليه من الأعمال الصالحة، اتكالا على ما كان يعمله في حال الصحة وحال الإقامة.