(۱۰۶۸) سوال: معنی این فرموده‌ی پیامبرﷺ چیست: «وقتی فرزند آدم بمیرد عملش قطع می‌شود مگر در سه چیز»[۱] و یکی از آنها را «علمی که سودمند باشد» معرفی فرمود؟ آیا اگر از این علم بعد از مرگش استفاده نشود، اجر دارد؟
جواب:
اصل در علم این است که اگر سودمند نباشد، مضرّ است. زیرا علم، سلاحی است به نفع تو و یا بر علیه توست. پیامبرﷺ می‌فرماید: «قرآن، حجتی به نفع تو یا بر علیه توست».[۲]
پس اگر متعلّم از این علم استفاده نبرد و به دیگری فایده نرساند، کسی که به او آن علم را یاد داده، اجری ندارد. زیرا ثواب معلمی که مرده، به عمل دانش آموز بستگی دارد که از او یاد می‌گیرد و از آن استفاده می‌برد. حال اگر از علم او فایده‌ای نبرد و به دیگری نفعی نرساند، چه اجری دارد؟ اینجا سوالی پیش می‌آید: آیا شخص میت در اینجا گناهکار است که علمی را به دیگری یاد داده که از آن استفاده‌ای نبرده، بلکه سبب ضرر شده است؟
می‌گوییم: خیر، به این خاطر گنهکار نمی‌شود. زیرا میتی که علمی را به دیگران آموخته، با این هدف بوده که به مردم نفع برساند. حال اگر این دانش آموز از علم معلمش سود نبرده، گناهی به گردن معلم نیست. حدیث دلالت بر آن دارد که برای میت اجری نیست مگر اینکه از علم او نفع ببرند. اما علمی که پس از خودش، کسی از آن سودی نگیرد، سودی هم برای او ندارد.
این قسمت از حدیث: «علمی که بعد از مرگش مردم از آن نفع ببرند»، ممکن است برای بیان واقع باشد؛ زیرا اگر شخص، علمی را به دیگران بیاموزد و علمش بین مردم باقی بماند، حتما سودمند خواهد بود. اما این احتمال هست که همه‌ی علم آموزان از آن سود نبرند، اما بعضی از آنها سود خواهند برد. پس این شامل همه نمی‌شود، اما دارد واقعیت را بیان می‌کند.
***
[۱] صحیح مسلم: کتاب الوصیة، باب ما یلحق الإنسان من الثواب بعد وفاته. حدیث شماره: (۱۶۳۱). از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إِذَا مَاتَ ابنُ آدَم انْقَطَعَ عنْه عَمَلُهُ إِلَّا مِن ثَلَاثَةٍ: مِن صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو له».
[۲] صحیح مسلم: کتاب الطهارة، باب فضل الوضوء. حدیث شماره: (۲۲۳). از ابومالک اشعری رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «والْقُرْآنُ حُجَّةٌ لَكَ، أوْ عَلَيْكَ».
