(۲۲۸) سوال: طلابی نزد ما هستند که در شرع، فقیه و دانا می‌باشند و می‌گویند: الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ روز قیامت دیده می‌شود؛ آیا این درست است؟ لطفا با دلیل از قرآن و سنت پاسخ دهید.

جواب:

دیدن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در روز قیامت، درست است و از طریق قرآن، سنت و اجماع سلف ثابت است.

از جمله ادله‌ی این مسأله در کتاب الله، این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ  است که می‌فرماید: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ [قيامة: ۲۲-۲۳]: «آن روز چهره‌هایی تازه و شاداب است؛ به ‌سوی پروردگارش می‌نگرد» ناضره‌ به معنای خوبی و تازگی و ناظره‌ به معنای نگاه کردن با چشم است؛ به همین دلیل «نگاه کردن» به «چهره‌ها» نسبت داده شده که در واقع محل چشمان است. به عبارت دیگر: الله نظر را به وجوه یعنی صورت‌ها نسبت داده که محل چشم است.

همچنین فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: ﴿لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ ﴾ [يونس: ۲۶]: « کسانی ‌که خوبی کردند، نیکوترین پاداش و افزون بر آن دارند» پیامبر ﷺ حُسْنَى را به بهشت، و زِيَادَة را به نگاه کردن به صورت الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ تفسیر نمود.

همچنین فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: ﴿كَلَّا إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ﴾ [مطففين: ۱۵]: «هرگز چنین نیست (که آن‌ها می‌پندارند) بی‌گمان آن‌ها در آن روز از (دیدار) پروردگارشان یقیناً محروم هستند» این یکی از مجازات‌های بدکاران است و بدین معنا است که درست کاران الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را می‌بینند؛ زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ وقتی بدکاران را در حال خشم و ناخشنودی، از چیزی بازداشته چنین فهمیده می‌شود که در حال خوشنودی، درستکاران را باز نمی‌دارد.

همچنین فرموده‌ی الله: ﴿لَهُم مَّا يَشَاءُونَ فِيهَا وَلَدَيْنَا مَزِيدٌ﴾ [ق: ۳۵]: «هر چه بخواهند در آن جا برای آن‌ها فراهم است و در نزد ما افزون بر این است» که این چهارمین آیه است. شایسته است مَزِيد به همان چیزی تفسیر شود که زِيَادَة بدان تفسیر شد: ﴿لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ﴾ [يونس: ۲۶]: «کسانی ‌که خوبی کردند، نیکوترین پاداش افزون بر آن دارند» پیامبر ﷺ که داناترین فرد امت به سخنان الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است، زِيَادَة را به نگاه کردن به چهره‌ی الله تفسیر نمود. در سنت نیز احادیث در این مسأله از پیامبر ﷺ به تواتر رسیده است که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در روز قیامت با چشم دیده می‌شود؛ از جمله فرموده‌ی پیامبر ﷺ‌: «إنَّكُمْ سَتَرَونَ رَبَّكُمْ كَمَا تَرَوْنَ هَذَا القَمَرَ، لا تُضَامُونَ في رُؤْيَتهِ، فَإنِ اسْتَطَعْتُمْ أنْ لا تُغْلَبُوا عَلَى صَلاَةٍ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا، فَافْعَلُوا»: «قطعاً شما پروردگارتان را می‌بینید؛ همان‌ گونه که این ماه را می‌بینید و در دیدن آن، ازدحام نمی‌کنید؛ پس اگر توانستید، نماز قبل از طلوع خورشید و نماز قبل از غروب آن را به جا بیاورید آن را به جای آورید» نماز قبل از طلوع خورشید، نماز صبح است و نماز قبل از غروب خورشید، نماز عصر است. این دو، از سایر نمازها فضیلت بیشتری دارند و از همین‌ رو پیامبر ﷺ فرمود: «مَن صَلَّى الْبَرْديْنِ دَخَلَ الجَنَّةَ»^۱ «هرکس نماز صبح و عصر را بخواند، وارد بهشت می‌شود» پیامبر ﷺ در احادیث دیگر، با تصریح کامل و رسا بیان نمود: «إِنَّكُمْ تَرَوْنَ رَبَّكُمْ عِيَانًا كَمَا تَرَوْنَ الشَّمْسَ فِي الظَّهِيرَةِ لَيْسَ دُونَهَا سَحَابٌ»: «شما پروردگار خود را به طور آشکار با چشمانتان می‌بینید؛ همان‌ طور که خورشید را در روز روشن می‌بینید و ابری جلوی آن نیست».

 اجماع سلف در این باره، مشهور است و بر کسی پنهان نیست؛ به همین خاطر برخی علماء تصریح نموده‌اند که هرکس دیدن الله در بهشت را انکار کند، کافر است؛ زیرا قرآن و سنت را تکذیب و با اجماع سلف مخالفت کرده است. حال آن که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: ﴿وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾ [نساء: ۱۱۵]: «هر کس پس از آن ‌که هدایت -و راه حق- برایش روشن شد با پیامبر مخالفت کند و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند، ما او را به آن چه پیروی کرده، واگذاریم و او را به جهنم می‌اندازیم و بد جایگاهی است» اگر دعا برای منکران را بر نفرین آنان ترجیح نمی‌دادیم، می‌گفتیم: از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌خواهیم که منکران رؤیت خویش را از دیدن خود در آخرت محروم نماید ولی چنین ترجیح نمی‌دهیم بلکه می‌گوییم: از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ برای هر کس که در این امر، دچار اشکال شده طلب هدایت می‌کنیم و از الله برایش می‌خواهیم به آن چه در قرآن و سنت آمده ایمان آورده و اقرار کند.

عجیب است که برخی دیدن الله در آخرت را با شبهاتی که از قرآن و سنت می‌آورند یا با شبهات عقلی انکار می‌کنند که پایه و اساس درستی ندارد؛ برخی می‌گویند: دیدن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در آخرت غیرممکن است؛ زیرا موسیعَلَيْهِ‌السَّلَام گفت: ﴿قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَن تَرَانِي وَلَكِنِ انظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي﴾ [أعراف: ۱۴۳]: «گفت: پروردگارا! خودت را به من نشان بده تا به تو بنگرم. فرمود: هرگز مرا نخواهی دید. ولی به کوه بنگر؛ اگر در جایش ثابت ماند، تو مرا خواهی دید» استدلالشان این است که لّن به معنای هرگز و مفهوم ابدی بودن دارد و تأبید (ابدی بودن) به معنای عام و شامل بودن در دنیا و آخرت می‌باشد. پس: لَن تَرَانِي (هرگز مرا نخواهی دید) یعنی در دنیا و در آخرت.

شکی نیست که این شبهه، تلبیس و خطا است زیرا موسی از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فقط دیدن در آن لحظه را خواست؛ زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به او فرمود: ﴿لَن تَرَانِي وَلَكِنِ انظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ﴾ [أعراف: ۱۴۳]: «فرمود: هرگز مرا نخواهی دید؛ ولی به کوه بنگر؛ پس اگر در جایش ثابت ماند، تو مرا خواهی دید. پس چون پروردگارش بر کوه تجلی کرد، آن را متلاشی و هموار ساخت و موسی بیهوش افتاد. وقتی به هوش آمد، گفت: تو پاک و منزهی، من به سوی تو بازگشتم و من نخستین مؤمنان هستم» درخواست موسی برای دیدن الله، به معنای امکان و شدنی بودن آن است؛ زیرا اگر عقلاً ممکن نبود، موسی عَلَيْهِ‌السَّلَام آن را درخواست نمی‌کرد اما انسان به خاطر محدودیت و ناتوانی، نمی‌تواند در دنیا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را ببیند. به همین خاطر پیامبر ﷺ فرمود: «واعلموا أنكم لَن تَرَوا رَبَّكُم حَتّى تَمُوتُوا»: «بدانید که پرودگارتان را نمی‌بینید تا این که بمیرید» [تخریجش پیشتر بیان شد] این فرمایش بدین معنا است که الله وقتی بر کوه تجلی نمود، کوه هموار گردید؛ پس جسم انسان ضعیف، چگونه می‌تواند در مقابل دیدن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در این دنیا استوار و پا برجا بماند؟ وضعیت انسان در آخرت، با دنیا متفاوت است و اموری در آخرت رخ می‌دهد که در دنیا محال است: مانند نزدیک شدن خورشید به اندازه‌ی یک میل که اگر این در دنیا اتفاق می‌افتاد قطعا زمین و هر آنچه بر آن قرار دارد می‌سوخت، مردم در محل وقوف با هم متفاوت هستند؛ عرق می‌کنند و در عرق کردن با هم فرق دارند. برخی از آن‌ها عرقشان تا قوزک‌ پایشان می‌رسد، برخی تا زانوهایشان و برخی هم به پهلوهایشان می‌رسد. چنین حالتی در دنیا ممکن نیست؛ اما در آخرت ممکن می‌شود. مردم بر پل صراط راه می‌روند؛ پلی که در صحیح مسلم چنین توصیف می‌شود: «أدقُّ مِنَ الشَّعرِ وَ أَحَدُّ مِنَ السَّيفِ»^۲ : «باریک‌تر از مو و برنده‌تر از شمشیر است» امری که در دنیا ممکن نیست و در آخرت ممکن می‌شود. مردم پنجاه هزار سال می‌ایستند و نمی‌خورند و نمی‌آشامند در حالی که پابرهنه، عریان و ختنه نشده هستند؛ این حالت در دنیا محال است و در آخرت ممکن می‌شود.

پس وقتی دیدن الله در دنیا امکان ندارد، لازمه‌اش این نیست که در آخرت ممکن نباشد. تفسیر لَن به هرگز و تأبید نیز ادعایی نادرست است؛ زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در مورد یهودیان دوزخی می‌فرماید که آن‌ها به خاطر کردارشان، هرگز آرزوی مرگ نمی‌کنند و درباره‌ی اهل دوزخ فرموده است: ﴿وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ﴾ [زخرف: ۷۷]: «فریاد می‌زنند: ‌ای مالک! پروردگارت ما را بمیراند» یعنی ما را هلاک سازد و بمیراند تا از عذابش خلاص شویم؛ اما این امر برایشان امکان نیافت: ﴿قَالَ إِنَّكُم مَّاكِثُونَ﴾ [زخرف: ۷۷]: «می‌گوید: بی‌گمان شما ماندنی هستید» از همین ‌رو ابن مالك رَحِمَهُ‌الله در الكافية گفته است:

وَ مَن رَأَى النَّفيَ بِلَن مُؤَبـَّـدا             فَقَولَه اردُد وَ سِواهُ فَاعضُدا

و هرکس نفی با (لَن) را برای ابد بداند، پس سخن او را نپذیر و حامی و طرفدار دیگری (دیدگاه مخالفش) باش.

از اعتقادات واجب نزد سلف این است که انسان ایمان داشته باشد که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در روز قیامت دیده می‌شود؛ ولی چه وقت دیده می‌شود؟ وقتی اهل بهشت وارد بهشت شدند، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ چنان که بخواهد و هر وقت که بخواهد، برای آن‌ها مکشوف می‌گردد. بنابراین او را در عرصات قیامت و صحرای محشر می‌بینند و کافران او را نمی‌بینند. مؤمنان و منافقان او را می‌بینند سپس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ از منافقان پنهان می‌شود.

بنابراین بر ما واجب است ایمان بیاوریم که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در روز قیامت، حقیقتاً با چشم دیده می‌شود. اگر کسی بگوید: وقتی دیده شود، آیا ادراک می‌شود؟ همان ‌طور که بیننده صورت دیده شده را در می‌یابد؟ می‌گوییم: خیر، امکان ندارد که ادراک شود؛ زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: ﴿لَّا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾ [أنعام: ۱۰۳]: «چشم‌ها او را در نمی‌یابند و او چشم‌ها را در می‌یابد و او باریک‌بین آگاه است» عجیب است که منکران رؤیت الله در آخرت، به این آیه استدلال کرده‌اند اما این استدلال عجیبی است؛ زیرا آیه بر رؤیت الله بیشتر از دیده نشدن وی دلالت دارد و دلیلی برای دیده نشدن الله در قیامت، در این آیه نیست؛ زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فقط ادراک را نفی کرده که ادراک خاص‌تر از دیدن است. نفی أخص مستلزم نفی أعم نیست بلکه مقتضی وجود أعم است؛ بنابراین نفی ادراک دلیل بر وجود اصل دیدن است و به همین خاطر، سلف این آیه را از ادله‌ی ثبوت دیدن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در آخرت قرار داده‌اند که استدلال درست و واضحی است.

***

1. [تخریج بخاري: كتاب مواقيت الصلاة، باب فضل صلاة الفجر، رقم (٥٧٤) / مسلم: كتاب المساجد، باب فضل صلاتي الفجر و العصر، رقم (٦٣٥»] ↩︎
2. [تخریج مسلم: كتاب الإيمان، باب معرفة طريق الرؤية، رقم (١٨٣»] ↩︎