(۱۹۱) آیا میّت، سلام و کلام را می‌شنود؟

(۱۹۱) سوال: شیخ بزرگوار! بارک الله فیکم، آیا میّت، سلام و کلام را می‌شنود و آنچه نزدش انجام داده می‌شود را احساس می‌کند؟

جواب:

اهل علم در این مسأله اختلاف دارند اما برخی چیزها در سنت تبیین شده است؛ از رسول الله ﷺ ثابت است که فرمود: «إنَّ العَبْدُ إذَا وُضِعَ في قَبْرِهِ، وتُوُلِّيَ وذَهَبَ أصْحَابُهُ حتَّى إنَّه لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، أتَاهُ مَلَكَانِ»^۱: «هرگاه بنده در قبرش گذاشته شود و یارانش پشت کرده و بروند تا این که صدای کفش آنان را می‌شنود، دو فرشته نزدش می‌آیند» بنابراین رسول الله ﷺ اثبات نمود که مرده صدای کفش را می‌شنود و خبر دادند که«ما مِن أحدٍ يَمُرُّ على قبرِ أخيه المؤمنِ فيُسَلِّمُ عليه إلا عَرَفَه، وردَّ عليه السّلامَ»^۲: «هیچ کس نیست که از قبر برادر مؤمنش بگذرد و بر وی سلام کند مگر این که او را می‌شناسد و سلامش را جواب می‌دهد» این حدیث را ابن عبدالبر تصحیح نموده و ابن قیم نیز آن را در کتاب الروح ذکر کرده و ایرادی از آن نگرفته است. چه بسا این نیز تأیید کننده‌ همین باشد که رسول اللهﷺ هرگاه به قبرستان می‌رفت می‌فرمود:«السلام عليكم دار قومٍ مؤمنينَ»^۳: «بر شما اهل سرای گروه مؤمنان سلام باد» زیرا این‌گونه نشان می‌دهد که آنان می‌شنوند و جواب می‌دهند چون این دعا را خطاب به آنان بیان می‌نمود.

به هر حال هر چند بگوییم که مرده می‌شنود، نمی‌تواند صدای خود را به دیگری برساند؛ یعنی اگر الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را نزد قبرش دعا کنید، امکان ندارد مرده به شما سودی برساند همان ‌گونه که اگر خودش را دعا کنید سودی ندارد. دعا کردن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نزد قبر آن مرده با اعتقاد به این که مزیّت و فایده‌ی خاصی دارد، بدعت است و دعا کردن مرده، شرک اکبر است که انسان را از ملت اسلام خارج می‌کند.

اگر کسی بگوید: برخی از کسانی که مردگان را دعا می‌کنند، گاهی از این دعا سود می‌برند!

جواب: این سود بردن به خاطر دعا کردن مرده نیست بلکه اجابت دعای او، هنگام دعا کردن مرده بوده است. بین کسب نفع و سود از دعای مرده و کسب نفع و سود هنگام دعای مرده فرق وجود دارد؛ زیرا اگر بگویید: نفع با دعا کردن مرده حاصل شده، دعا کردن مرده سبب این نفع می‌شود اما اگر بگویید: نفع در آن هنگام بوده است، دعا کردن مرده سبب نمی‌شود بلکه از نظر وقت به آن نزدیک بوده است.

بنابراین می‌گوییم: گاهی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فردی که صاحبان قبور را دعا می‌کند را با اجابت دعایش در آن هنگام مبتلا می‌کند تا او را بیازماید وگرنه می‌دانیم هر کس غیر از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را دعا کند، از جمله گمراه‌ترین مردمان است بلکه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {وَمَن أَضَلُّ مِمَّن یَدعُوا مِن دُونِ ٱللَّهِ مَن لَّا یَستَجِیبُ لَهُۥ إِلَى یَومِ ٱلقِیَـمَةِ وَهُم عَن دُعَائِهِم غَـفِلُونَ وإِذَا حُشِرَ ٱلنَّاسُ كَانُوا لَهُم أَعدَاء وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِم كَافِرِینَ} [أحقاف ۵-۶]: «چه کسی گمراه‌تر است از آن که غیر از الله را فرا می‌خواند که تا روز قیامت دعایش را اجابت نکند و آن‌ها (معبودان باطل) از خواندن (و دعای) ایشان (کاملاً) بی‌خبر هستند؟! هنگامی ‌که مردم جمع شوند، آن‌ها (معبودان باطل) دشمنانشان هستند و عبادت‌شان را انکار می‌کنند» عجیب نیست که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ انسان را به چنین بلایی مبتلا کند. اصحاب سبت (اصحاب روز شنبه) گروهی از بنی‌اسرائیل بودند که در روستای ساحلی زندگی می‌کردند و صید ماهی در روز شنبه بر آنان حرام بود. الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ آنان را آزمود بدین صورت که روز شنبه تعداد زیادی از ماهی‌ها روی آب می‌آمدند اما روزهای دیگر چنین نبود. مدّتی گذشت و با خود گفتند: چگونه است که از این ماهی‌ها محروم می‌شویم؟ برای به دست آوردن این ماهی‌ها چه چاره‌ای می‌توان اندیشید؟ شیطان نیرنگی را برایشان زیبا جلوه داد بدین صورت که روز جمعه تورهایی را در آب قرار دهند که وقتی ماهی‌ها در روز شنبه بیایند در تور بیافتند و نتوانند از آن خارج شوند و آنان نیز روز یک‌شنبه بیایند و ماهی‌ها را بگیرند. این‌گونه با آسان‌ترین نیرنگ‌ها حرام‌های الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را به حیله گرفتند. نتیجه چه شد؟ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {وَسألهُم عَنِ ٱلقَریَةِ ٱلَّتِی كَانَت حَاضِرَةَ ٱلبَحرِ إِذ یَعدُونَ فِی ٱلسَّبتِ إِذ تَأتِیهِم حِیتَانُهُم یَومَ سَبتِهِم شُرَّعا وَیَومَ لَا یَسبِتُونَ لَا تَأتِیهِم كَذَ⁠لِكَ نَبلُوهُم بِمَا كَانُوا یَفسُقُونَ وإِذ قَالَت أُمَّة مِّنهُم لِمَ تَعِظُونَ قَومًا ٱللَّهُ مُهلِكُهُم أَوعَذِّبُهُم عَذَابا شَدِیدا قَالُوا مَعذِرَةً إِلَى رَبِّكُم وَلَعَلَّهُم یَتَّقُونَ فلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِۦ أَنجَینَا ٱلَّذِینَ یَنهَونَ عَنِ ٱلسُّوءِ وَأَخَذنَا ٱلَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابِ بَـئِیسِ بِمَا كَانُوا یَفسُقُونَ فلَمَّا عَتَوا عَن مَّا نُهُوا عَنهُ قُلنَا لَهُم كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ} [اعراف ١٦٣ ١٦٦]: «از آن‌ها درباره‌ی اهل روستایی که نزدیک دریا بود بپرس، ‌که آن‌ها در روز شنبه تجاوز می‌کردند، چون ماهیان آن‌ها در روز شنبه آشکار می‌شدند، و روزی را ‌که هم چون شنبه (تعظیم) نمی‌کردند، به (سراغ) آن‌ها نمی‌آمدند، این چنین آن‌ها را به (کیفر) آن که نافرمانی می‌کردند، آزمایش کردیم. هنگامی که گروهی از آن‌ها (به گروه دیگر) گفتند: «چرا گروهی را اندرز می‌دهید که الله آن‌ها را هلاک یا به عذاب شدیدی گرفتارشان خواهد کرد؟ » گفتند: «تا نزد پروردگارتان عذری داشته باشیم و شاید آن‌ها تقوا پیشه کنند» بنابراین چون آن چه را که به آن پند داده شدند، فراموش کردند کسانی را که از بدی نهی می‌کردند، نجات دادیم و کسانی را که ستم کردند، به (کیفر) آن که نافرمان بودند، به عذابی سخت گرفتار ساختیم؛ پس چون از (ترک) آنچه از آن نهی شده بودند سرپیچی کردند، به آن‌ها گفتیم: به صورت بوزینه‌های (خوار و) مطرود در آیید».

نکته‌ی مهم قصه این است که انسان گاهی به چیزی مبتلا می‌شود که اگر آن را دنبال کند، فتنه‌ای در دینش می‌شود. کسانی‌که مرده‌ها را دعا می‌کنند، چه بسا به فتنه دچار شوند بدین صورت که آنچه می‌خواهند در هنگام دعای مردگان بر آورده شود وگرنه با علم یقینی می‌دانیم که مردگان به هیچ وجه به هیچ کسی سود نمی‌رسانند؛ حتی اگر شخصی شبانه ‌روز آنان را دعا کند! چگونه سود برسانند در حالی که اجسادی مرده و پوسیده هستند اما کسی‌ که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ برایش نوری قرار ندهد نوری ندارد.

***

[تخريج ترمذي: كتاب صفة القيامة، باب، رقم ٢٤٦٠] ↩︎
[تخريج ابن عساكر در تاريخ دمشق (٦٥/٢٧)] ↩︎
[تخريج مسلم: كتاب الطهارة باب استحباب إطالة الغرة، رقم ٢٤٩] ↩︎

تعداد بازدید: 1

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: بارك الله فيكم فضيلة الشيخ هل الميت يسمع السلام والكلام، ويشعر بما يفعل لديه أم لا؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: هذه مسألة اختلف فيها أهل العلم، والسنة فيها قد بينت بعض الأشياء، فقد صح عن النبي -عليه الصلاة والسلام- «إن العبد إذا وضع في قبره، وتولي وذهب أصحابه حتى إنه ليسمع قرع نعالهم، أتاه ملکان» فامتحناه، فأثبت النبي -عليه الصلاة والسلام- أنه يسمع قرع النعال، وأخبر النبي عليه الصلاة والسلام أنه «ما من عبد يمر بقبر رجل كان يعرفه في الدنيا فيسلم عليه، إلا عَرَفَه ورد عليه السلام» وهذا الحديث صححه ابن عبد البر، وذكره ابن القيم في (كتاب الروح) و لم يعقب عليه.

و ربما يؤيد هذا أن الرسول -عليه الصلاة والسلام- كان إذا خرج إلى المقابر قال: «السلام عليكم دار قوم مؤمنين»، فإنه قد يشعر بأنهم يسمعون ذلك ويردون، من أجل أنه وجه هذا الدعاء إليهم بالخطاب.

وعلى كل تقدير مهما قلنا بأن الميت يسمع، فإن الميت لا يسمع غيره ولو سمعه، يعني: أنه لا يمكن أن ينفعك الميت إذا دعوت الله عند قبره، كما لا ينفعك إذا دعوته نفسه، ودعاؤك الله عند قبره معتقدا أن في ذلك مزية بدعة من البدع، ودعاؤك إياه شرك أكبر مخرج عن الملة.

فإن قال قائل: إن بعض الذين يدعون الأموات قد ينتفعون بدعائهم؟ فالجواب على ذلك: أن هذا الانتفاع لم يكن بدعائهم الميت، لكن كان عند دعائهم الميت، وفرق بين حصول الانتفاع بدعاء الميت وحصول الانتفاع عند دعاء الميت، لأنك إذا قلت: حصل الانتفاع بدعاء الميت كان دعاء الميت هو السبب في ذلك الانتفاع، وإذا قلت عنده لم يكن هو السبب ولكن كان قريبا منه في الوقت.

فنحن نقول: إن الله قد يبتلي الإنسان الذي يدعو أصحاب القبور بحصول ما يدعو به عند دعائه امتحانًا له واختبارًا له، وإلا فنحن نعلم أن كل من دعا غير الله فإنه من أضل الناس، بل قد قال الله تعالى: ﴿ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُوا مِن دُونِ اللَّهِ مَن لَّا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَن دُعَابِهِمْ غَفِلُونَ وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا هُمْ أَعْدَاءَ وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَفِرِينَ ﴾ [الأحقاف: ٥-٦]، ولا عجب أن يبتلي الله الإنسان بمثل هذه البلوى، فهؤلاء هم أصحاب السبت، قوم من بني إسرائيل من اليهود كانوا في قرية على شاطئ البحر وكان عمل صيد الحوت محرما عليهم يوم السبت، فابتلاهم الله عز وجل، فكانت الحيتان تأتي يوم السبت شرعًا على سطح الماء كثيرة، وفي غير يوم السبت لا تأتي الحيتان، فطال عليهم الأمد وقالوا: كيف نُحْرَمُ من هذه الحيتان؟ وما الحيلة في الحصول عليها؟ فزين لهم الشيطان حيلة بأن يضعوا شبكًا يوم الجمعة في الماء، فإذا أتت الحيتان يوم السبت وقعت في هذا الشبك ولم تستطع الخروج منه، فإذا كان يوم الأحد جاءوا فأخذوها تحيلوا على محارم الله بأدنى الحيل، فماذا كانت النتيجة؟ قال الله تعالى: ﴿ وَسَلَهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَعًا وَيَوْمَ لَا يسيتُونَ لَا تَأْتِيهِمْ كَذَلِكَ نَبْلُوهُم بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ * وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعظُونَ قَوْما اللهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبْهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا قَالُوا مَعْذِرَةٌ إِلَى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِرُوا بِهِ أَنجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابِ بَعِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ * فَلَمَّا عَتَوْا عَن مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَسِينَ ﴾ [الأعراف: ١٦٣-١٦٦]، فقلب الله هؤلاء القوم قردةً خاسئة ذليلة. والمهم من سياق هذه القصة أن الإنسان قد يبتلى بما يكون فتنة له في دينه إن اتبعه، فهؤلاء الذين يدعون الأموات ربما يفتنون فيحصل لهم المطلوب عند دعائهم الأموات فتنةً لهم، وإلا فنحن نعلم علم اليقين أن الأموات لا ينفعون أحدا مهما كان الأمر لو دعاهم بالليل والنهار ما نفعوه، كيف وهم أموات جثث هامدة؟ ولكن من لم يجعل الله له نورا فما له من نور.