۴۹۵ – از شیخ رحمه الله سوال شد: حکم به کار بردن کلمه‌ی «اگر»، چیست؟

جواب دادند: برای استعمال کلمه‌ی «اگر»، تفصیل وجود دارد. به این صورت:

اول: منظور از آن، فقط خبر باشد. در این صورت اشکالی ندارد. مثلا شخصی به شخص دیگری بگوید: «اگر به ملاقاتم بیایی، تو را اکرام خواهم کرد»، یا «اگر می‌دانستم که هستی، به نزدت می‌آمدم».

دوم: منظور از آن، تمنّا باشد. در این صورت، حکم آن بر حسب تمنایی است که دارد. اگر تمنای خیر داشته باشد، به خاطر نیتش ثواب دارد. اما اگر چیزی بر خلاف آن باشد، بر حسب نیتش با او برخورد می‌شود.به همین خاطر رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد مردی که مال دارد و آن را در راه الله و در امور خیر، صرف می‌کند، و مرد دیگری که مالی ندارد، و می‌گوید: اگر من مثل فلانی مال داشتم، مثل کار فلانی را انجام می‌دادم، فرمودند: «این دو نفر به یک اندازه ثواب دارند»، و دوم، مردی که ثروتمند است. اما آن را در اموری که خیر نیستند، صرف می‌کند. مرد دیگری می‌گوید: اگر من نیز مثل فلانی مال داشتم، مثل عمل فلانی انجام می‌دادم. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «این دو نفر، به یک اندازه گناه دارند». پس این کلمه وقتی برای تمنا می‌آید، حکمش بر حسب چیزی است که شخص تمنا می‌کند. اگر تمنای خیر کند، خیر است، و اگر تمنای چیز دیگری کند، همان چیزی به او می‌رسد که تمنای آن را دارد.

سوم: منظور از آن، حسرت بر گذشته باشد. این چیزی است که از آن نهی شده است. زیرا هیچ فایده‌ای ندارد. بلکه درهای حزن و پشیمانی را به روی انسان باز می‌کند. در این مورد است که رسول الله صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «مومنِ قوی، نزد الله بهتر و دوست داشتنی‌تر از مومنِ ضعیف است. اما در هر دو، خیر وجود دارد. بر آنچه برایت سودمند است، حریص باشد، و از الله استعانت بجوی و از خود عجز نشان نده. اگر چیزی شد، نگو اگر چنین می‌کردم، چنان می‌شد. زیرا گفتنِ «اگر»، در شیطان را باز می‌کند. اما بگو: الله مقدّر فرمود، و هر چه اراده کند، انجام می‌دهد». حقیقتا گفتن این کلمه در این هنگام، هیچ فایده‌ای ندارد. زیرا انسان هر آنچه به آن دستور دارد و برایش سودمند است، را انجام می‌دهد. اما قضا و قدر بر خلاف چیزی است که او می‌خواهد. بنا بر این، در اینجا، کلمه‌ی «اگر»، در پشیمانی و اندوه را باز می‌کند، و به همین خاطر رسول الله صلی الله علیه وسلم از آن نهی فرمودند. چون اسلام از شخص نمی‌خواهد که محزون و مهموم باشد. بلکه می‌خواهد که انسان سینه‌اش گشاده بوده و خوش چهره و مسرور باشد. الله به این نکته اشاره کرده و فرموده: {إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَلَيْسَ بِضَارِّهِمْ شَيْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ}[۱]، یعنی: {درِ گوشی سخن‌گفتن و گفتگوی محرمانه (و بدون دلیل و بر پایه‌ی گناه و تجاوز)، تنها از سوی شیطان است تا مؤمنان را اندوهگین کند؛ و جز به خواستِ الله، نمی‌تواند هیچ زیانی به آنان برساند}. همچنین در مورد خواب‌های بدی که انسان می‌بیند، رسول الله صلی الله علیه سلم دستور داده سه بار به سمت چپ خود تف کند و از شر آن خواب و شر شیطان، به الله پناه ببرد و به پهلوی دیگر بخوابد، و در مورد آن با هیچ کس حرفی نزند تا زودتر از یادش برود و دوباره به ذهنش خطور نکند. فرمود: «در این صورت، هیچ ضرری به او نخواهد رساند».

مهم این است که شرع می‌خواهد انسان همیشه مسرور و خوشحال باشد تا بتواند دستورات شرع را انجام دهد. زیرا شکی نیست که وقتی شخص در پشیمانی و همّ و غمّ و حزن و اندوه است، از امور شرعی و دیگر اموری که باید انجام دهد، احساس تنگی سینه می‌کند. به همین دلیل است که الله تعالی دائما به پیامبرش می‌فرماید: {وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلَا تَكُ فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ}[۲]، یعنی: {و بر آنان غم مخور و از مکر و نیرنگشان دلتنگ مباش}، و: {لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ}[۳]، یعنی: {چه بسا بدان سبب که آنان ايمان نمى‏آورند، خودت را در آستانه‌ی نابودی قرار می دهی}. این نکته دقیقا همان چیزی است که در مورد برخی از کسانی که بر دین غیرت دارند، صادق است. وقتی از مردم چیزی می‌بینند که نادرست است، بر آنها و حتی بر عبادت‌هایشان نیز تاثیر می‌گذارد. اما شایسته این است که با حزم و قوت و نشاط، واجباتی مثل دعوت با بصیرت به سوی الله را به جای آورند. در این صورت کسانی که مخالف او هستند، نمی‌توانند هیچ زیانی به او برسانند.

[۱] – سوره مجادله، آیه «۱۰».

[۲] – سوره نحل، آیه «۱۲۷».

[۳] – سوره طه، آیه «۳».