۱۷۴ – از شیخ رحمه الله سوال شد: اگر عرض بهشت مانند عرض آسمان‌ها و زمین است، پس در این هستی که جز آسمان‌ها و زمین در آن نیست، جهنم کجاست؟

جواب دادند: قبل از جواب به این سوال، باید مقدمه چینی کنیم: هر آنچه در کتاب الله و سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده، حق است و امکان ندارد که امر واقع، مخالف باشد. زیرا امری که واقع و محسوس است را نمی‌شوند انکار کرد، و هر آنچه قرآن و سنت بر آن دلالت می‌کنند حق بوده و قابل انکار نیستند، و ممکن نیست دو حق به گونه‌ای با هم تعارض داشته باشند که قابل جمع بندی نباشند. در قرآن ثابت است که عرض بهشت، مانند عرض آسمان و زمین است. الله تعالی می‌فرماید: {سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ}[۱]، یعنی: {بشتابید به سوی مغفرتی از جانب پروردگارتان و بهشتی که عرض آن مانند عرض آسمان‌ها و زمین است}، و در آیه‌ی دیگری می‌فرماید: {عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ}[۲]، یعنی: {عرض آن، آسمان‌ها و زمین است}، و بدون شک، این حق است. در مسند امام احمد آمده که هِرَقل به پیامبر صلی الله علیه وسلم نامه نوشته و گفت: وقتی که عرض بهشت، آسمان‌ها و زمین هستند، پس جهنم کجاست؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «وقتی شب بیاید، روز کجا می‌رود»؟ اگر این حدیث صحیح باشد، وجه حدیث این است که آسمان‌ها و زمین در مکان خود و بهشت در مکان خود در اعلی علیین است، چنان که روز در مکانی و شب در مکانی دیگر هستند. و اگر این حدیث، صحیح نباشد، منظور از اینکه عرض بهشت، آسمان‌ها و زمین است، به این معنی نیست که بهشت، همه‌ی آسمان‌ها و زمین را گرفته است. بلکه بدین معنی است که بهشت بسیار وسیع بوده، عرض آن مانند عرض آسمان‌ها و زمین است.

نکته‌ی بعد، این سخن که سائل گفت: «این هستی که جز آسمان‌ها و زمین در آن نیست»، درست نیست. زیرا در این هستی، آسمان‌ها و زمین وجود دارد. عرش و کرسی وجود دارد. نیز، رسول الله صلی الله علیه وسلم بعد از بالا آمدن از رکوعشان می‌فرمودند: «به پُری آسمان‌ها و به پُری زمین، و به پُری هر چیزی که بخواهی». پس عالَمی غیر از آسمان‌ها و زمین هم وجود دارد که کسی غیر از الله از وجود آن با خبر نیست. نیز ما از این عالم آن مقدار که الله به ما خبر داده، می‌دانیم. مثل عرش و کرسی، و عرش، بالاترین مخلوقات است و الله تعالی بر آن، آن گونه که شایسته‌ی عظمت و شکوه اوست، بر آن استقرار یافته است.

[۱] – سوره حدید، آیه «۲۱».

[۲] – سوره آل عمران، آیه «۱۳۳».