۳۶ – از شیخ رحمه الله سوال شد: چرا انسان دعا می‌کند، ولی استجابت نمی‌شود، در حالی که الله عز و جل می‌فرماید: (ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ[۱])، یعنی: (مرا بخوانید شما را اجابت می‌کنم)؟

جواب دادند: الحمدلله رب العالمین. و درود و سلام می‌فرستم بر پیامبرمان محمد صلی الله علیه وسلم و بر آل واصحاب ایشان، و از الله تعالی برای خود و برادران مسلمانم توفیق عقیده‌ی صحیح و قول و عمل درست را خواهانم.

الله عز و جل می‌فرماید: (وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ[۲])، یعنی: (و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید، شما را اجابت می‌کنم. همان کسانی از خواندن من رویگردانی می‌کنند، به زودی با خواری وارد جهنم می‌شوند). سوال کننده می‌گوید که دعا می‌کند و از الله عز و جل می‌خواهد، اما الله دعایش را اجابت نمی‌کند و این حالت همراه با وجود این آیه که الله تعالی در آن وعده داده هر کسی که او را بخواند، اجابت کند، برای او ایجاد اشکال کرده است، در حالی که الله سبحانه و تعالی خلاف وعده نمی‌کند. جواب این است که برای اجابت دعا، شروطی وجود دارد که باید حتما محقق شوند:

شرط اول: اخلاص برای عز و جل. یعنی انسان در دعایش اخلاص داشته باشد. با قلبی حاضر به سوی الله سبحانه و تعالی متوجه شود، و در روی آوردنش به سوی الله صادق بوده و بداند که الله عز و جل قادر به اجابت دعاست و امید اجابت از طرف الله سبحانه و تعالی داشته باشد.

شرط دوم: انسان در هنگام دعا این احساس را داشته باشد که در ضروری‌ترین حالت بوده و کاملا به الله سبحانه و تعالی نیازمند است، و فقط الله سبحانه و تعالی است که دعای شخص مضطر را هنگامی که او را بخواند، اجابت کرده و سختی را از او رفع می‌کند. اما اگر در حالی الله را بخواند که نسبت به الله احساس بی نیازی می‌کند، و احساس می‌کند که ضرورتی به الله ندارد و فقط از روی عادت، دعا می‌کند، چنین دعایی شایسته‌ی اجابت نیست.

شرط سوم: از خوردن حرام دوری کند. زیرا خوردن حرام بین انسان و استجابت دعایش مانع می‌شود؛ چنان که در حدیث صحیح از رسول الله صلی الله علیه وسلم ثابت است که فرمود: «الله، طیب است و جز طیب را قبول نمی‌کند، و الله مومنان را به آن چیزی دستور داده که پیامبران را به آن دستور داده است. او تعالی فرموده است: (يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ[۳])، یعنی: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از پاکیزگی‌هایی که روزی شما کرده‌ایم بخورید، و او را شاکر باشید اگر که فقط او را می‌پرستید)، و می‌فرماید: (يَاأَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا[۴])، یعنی: (ای پیامبران، از پاکی‌ها بخورید و عمل نیکو انجام دهید). سپس پیامبر صلی الله علیه وسلم مردی را یاد کردند که سفرش را طولانی نموده، ژولیده و غبار آلوده است، و در این حال، دستانش را به آسمان بلند می‌کند و می‌گوید: یا ربّ، یا ربّ، در حالی که طعامش حرام، و لباسش حرام، و با حرام تغذیه شده است. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: چطور دعایش مستجاب شود؟». یعنی رسول الله صلی الله علیه وسلم خیلی بعید دانستند که دعای این مرد که اسباب ظاهری اجابت دعا را به جای آورده بود، اجابت شود. این اسباب ظاهری عبارتند از:

اول: بالا بردن دستان رو به آسمان و به سوی الله عز و جل. زیرا او تعالی در آسمان و بر بالای عرش است، و بالا بردن دستان به سوی الله عز و جل از اسباب اجابت است. چنان که در حدیثی که امام احمد رحمه الله در مسند ذکر کرده‌اند، آمده است: «به درستی که الله زنده و کریم است، از بنده‌اش هنگامی که دستانش را رو به سوی او بلند کرد، شرم می‌کند که آن را خالی بازگرداند».

دوم: این مرد، الله تعالی را با اسم ربّ، فرا خواند و گفت: «یا ربّ، یا ربّ»، و توسل کردن به الله تعالی به وسیله‌ی این اسم، از اسباب اجابت دعاست؛ زیرا ربّ، خالق مالک مدبر همه چیز است که کلیدهای آسمان‌ها و زمین به دست اوست، و به همین خاطر می‌بینیم اکثر دعاهایی که در قرآن آمده است، با این اسم است: (رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ (۱۹۳) رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ (۱۹۴) فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ[۵])، یعنی: (پروردگارا ما منادیی را شنیدیم که ندای ایمان سر می‌دهد که به پروردگارتان ایمان بیاورید، پس ما نیز ایمان آوردیم. پروردگارا، پس گناهان ما را بیامرز، و خطاهای ما را پاک کن، و ما را با نیکوکاران بمیران. پروردگارا، آنچه را که بر زبان پیامبرانت به ما وعده دادی، به ما عطا فرما، و روز قیامت ما را خوار مگردان، بدون شک تو خلاف وعده نمی‌کنی. پس پروردگارشان دعای آنها را اجابت کرد – و فرمود – من عمل هیچ عمل کننده‌ای از شما را، زن باشد یا مرد، تباه نمی‌گردانم). بنا بر این توسل جستن به الله تعالی با این اسم، از اسباب اجابت دعاست.

سوم: این مرد، مسافر بود و غالبا سفر از اسباب اجابت است. زیرا انسان در سفر بیشتر از هنگامی که در شهر خود و در میان اهل و خانواده‌اش است، احساس نیاز به الله عز و جل و ضرورت به فرا خواندن او می‌کند. اما لفظ ژولیده و غبار آلوده، اشاره‌ای به معنایی غیر از آنچه تصور می‌شود دارد. ظاهرا مهم‌ترین مسئله این است که در هر حالتی که هست، به الله پناه برده و او را بخواند؛ چه ژولیده و غبار آلوده باشد، و چه مرفه و پاکیزه. اما ژولیدگی و غبار آلودگی نیز در استجابت دعا موثر است؛ چنان که در حدیثی که از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت شده، آمده است که الله سبحانه و تعالی ظهر روز عرفه به آسمان دنیا نزول فرموده و نزد ملائکه به کسانی که در عرفه ایستاده‌اند مباهات کرده و می‌فرماید: «ژولیده و غبار آلوده از هر سوی و جهتی نزد من آمده‌اند».

اما با این حال، این اسباب برای اجابت دعای آن شخص هیچ نفعی به او نمی‌رسانند؛ زیرا طعام و لباسش حرام بوده و از حرام تغذیه شده است. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «پس چگونه دعایش مستجاب شود؟». پس وقتی که این شروط برای اجابت دعا وجود نداشته باشند، خیلی بعید است که دعا مورد استجابت قرار گیرد. اما اگر این شروط موجود بودند، ولی باز هم دعا مورد اجابت قرار نگرفت، به خاطر حکمتی است که الله تعالی آن را می‌داند و دعا کننده از آن اطلاعی ندارد. چه بسا چیزی را دوست داشته باشید در حالی که آن چیز برایتان شر است. وقتی با وجود فراهم بودن این شروط، باز هم الله عز و جل دعا را اجابت نکرد، یا به خاطر این است که شر بزرگ‌تری را از او دفع می‌کند، یا اینکه آن را برای روز قیامت ذخیره می‌کند و در آن روز، بیشتر و بیشتر به او پاداش می‌دهد. زیرا این دعا کننده که بعد از احراز شروط، دعا کرده و دعایش مورد استجابت قرار نگرفته است، و شری که بزرگ‌تر است نیز از او دفع نشده است، به این خاطر است که اسباب را به جای آورده، و به خاطر حکمتی، مورد اجابت قرار نگرفته است، الله به او دو پاداش می‌دهد: یک پاداش برای دعایش و پاداشی به خاطر مصیبتی که به خاطر عدم مستجاب شدن دعایش به او رسیده است، و این دو پاداش را برای روز قیامت ذخیره می‌کند و در آنجا به او پاداشی بزرگ‌تر و کامل‌تر خواهد داد.

همچنین مهم است که انسان در دعا، از مستجاب شدن دعایش نا امید نشود. زیرا این یکی از اسباب عدم استجابت دعاست؛ چنان که در حدیث صحیح از رسول الله صلی الله علیه وسلم آمده است که فرمود: «دعای هر کدام از شما اجابت می‌شود تا زمانی که عجله نکند. صحابه عرض کردند: یا رسول الله، چگونه عجله می‌کند؟ فرمودند: «می‌گوید: دعا کردم، و دعا کردم، و دعا کردم، اما دعایم مستجاب نشد». بنا بر این شایسته نیست که انسان در دعا از خود سستی نشان دهد و از آن نا امید شده و دست از دعا کردن بکشد. بلکه باید در دعا کردن، اصرار کند. زیرا هر دعایی که از الله عز و جل می‌طلبی، عبادتی است که تو را به الله سبحانه و تعالی نزدیک کرده و پاداشت را زیاد می‌کند. پس ای برادرم، بر تو است که همیشه از الله عز و جل در همه‌ی امور عام و خاصت و در شدت و آسانی از الله طلب کنی. اگر برای دعا، بیشتر از همین خاصیت که عبادت الله سبحانه و تعالی است، نباشد، همین نیز کافیست و شایسته است که شخص بر آن حریص باشد. والله الموفق.

[۱] – سوره غافر، آیه «۶۰».

[۲] – سوره غافر، آیه «۶۰».

[۳] – سوره بقره، آیه «۱۷۲».

[۴] – سوره مومنون، آیه «۵۱».

[۵] – سوره آل عمران، آیات (۱۹۳تا۱۹۵).