(۳۳۸۷) سوال: ای شیخ بزرگوار، آیا قرائت قرآن بر روی قبرها بر مرده فایده می‌رساند؟ و آیا مرده‌ها صدای زنده‌ها را می‌شنوند؟ لطفا راهنمایی کنید.
جواب:
قرائت قرآن بر قبرها از روش رسول الله ﷺ و صحابه H و نیست بنابراین بدعت می‌باشد و بهترین مکان برای قرائت قرآن مساجد هستند همانگونه که رسول الله ﷺ می‌فرماید: {وَمَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِي بَيْتٍ مِنْ بُيُوتِ اللَّهِ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ، وَيَتَدَارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ؛ إِلَّا نَزَلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكِينَةُ، وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ، وَحَفَّتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ وَذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِيمَنْ عِنْدَهُ. وَمَنْ بَطَّأَ بِهِ عَمَلُهُ؛ لَمْ يُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ} یعنی: (و هیچ گروهی در خانه‌ای از خانه‌های اللّه برای تلاوت و آموزش به یکدیگر جمع نمی‌شوند مگر اینکه آرامش بر آنها فرود آمده و رحمت آنها را فراگرفته و فرشتگان آنها را احاطه می‌کنند و اللّه نام آنها را در میان کسانی که نزدش هستند می‌برد و کسی که کردارش او را به عقب انداخت نسب‌اش او را به پیش نمی‌اندازد). و اما قرائت قرآن نزد قبرها سنت نمی‌باشد بلکه از بدعت‌ها است.
و اما از جهت نفع رساندن به میت، قطعا نفعی به میت نمی‌رساند زیرا که بدعت نه نفعی به صاحب آن و نه نفعی به غیر آن می‌رساند اما علماء در این باره اختلاف کرده‌اند که قاری بر وجه غیر بدعت قرآن بخواند و نیت این را داشته باشد که ثوابش را به شخص معینی بدهد. آیا این ثواب به او می‌رسد یا خیر؟
بعضی از اهل علم گفته‌اند: اصل در عبادات توقیفی است هیچ چیزی به میت نمی‌رسد مگر این که دلیلی از سنت بر آن داشته باشیم مانند صدقه و قضای روزه‌ی واجب و قضای حج واجب و به غیر از آن، چیزهای در سنت وارد نشده است هیچ نفعی به میت نمی‌رساند و به قول الله B استدلال کرده‌اند: {وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى} ترجمه: (و اینکه برای انسان (بهره‌ای) جز آنچه سعی کرده، نیست). گفته‌اند این آیه عام است و در حق تمام انسان‌ها است که فقط از سعی خودشان به نفع می‌برند مگر آن‌چیزی که سنت به آن دلالت دهد و آن‌چیزی که در سنت آمده است آن عام را تخصیص می‌دهد. وشکی در این نیست که این قول، قول قوی‌ای هست به این خاطر که دلیل آن قوی و واضح است و اما بعضی دیگر از اهل علم گفته‌اند: اگر انسان عمل طاعتی را انجام دهد و نیت کند که ثوابش برای شخصی از مسلمین باشد، پس به آن نفع می‌رساند و تفاوتی بین عبادتی که در سنت وارد شده است که ثواب آن برای شخص معین می‌رسد یا بین عبادتی که در سنت چیزی وارد نشده است، وجود ندارد و گفته‌اند این‌هایی که در سنت وارد شده است مثال‌هایی می‌باشد که مانعی برای قیاس از آنها نمی‌باشد. پس هنگامی سنت جواز اهدا ثواب اعمال برای شخص معینی را در چیزهای معینی داده است پس غیر آن نیز مثلش می‌باشد و این از مذهب امام احمد Ë مشهور است و از فقهای حنابله، جمله‌ی عامی را ذکر کرده‌اند: هرکدام عملی انجام دهد و ثوابش را برای میت یا شخص زنده از مسلمین قرار دهد، به آن نفع می‌رساند. با این وجود من می‌گویم: قطعا بهتر از همه‌ی اینها دعای انسان برای میت است و دعا برای میت از صدقه دادن برای او، روزه، عمره، طواف و هر عمل صالحی که برای میت باشد، بهتر است و دلیل آن این است که رسول الله ﷺ فرمود: {إِذَا مَاتَ الْإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثَةٍ؛ إِلَّا مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ} یعنی: (هرگاه انسانی بمیرد، عمل او منقطع می‌گردد جز از سه طریق: صدقه‌ی جاریه‌ای، علم و دانشی که مردم از آن استفاده کنند یا فرزند صالحی که بعد از مرگ او برایش دعا کند). پس اینجا رسول الله ﷺ فرمود: {أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ} یعنی: (یا فرزند صالحی که بعد از مرگ او برایش دعا کند). و نگفتند: فرزند صالحی که برای او روزه بگیرد، نماز بخواند، قرآن بخواند و یا صدقه بدهد بلکه گفتند: فرزند صالحی که برای او دعا کند و از همه‌ی این اعمال به سوی دعا راهنمایی کردند در صورتی که سیاق حدیث بیان اعمال می‌باشد با این وجود دعا را ترجیح دادند که افضل بودن دعا، برای رساندن ثواب به میت را می‌رساند. با این وجود برادرانم را به قرار دادن اعمال صالحشان برای خودشان نصحیت می‌کنم به خاطر این که خود به این اعمال نیازمند هستند و برای مردگانتان با دعا کردن برایشان فایده برسانید قطعا این بهتر، شایسته‌تر و سودمندتر است.
اما اینکه آیا مرده می‌شنود یا نه؟ یعنی قرائت بر او یا دعا برایش و مانند آن که این مسئله بین علماء اختلاف است بعضی از آنها می‌گویند: میت در قبرش هیچ چیزی را که در کنار قبرش گفته می‌شود نمی‌شنود حتی سلام کردن بر او را نمی‌شنود و جواب هم نمی‌دهد و حدیثی که این در آن می‌باشد را تضعیف می‌کنند: {أنّ الرجلَ اذا وقف على قبر الرجل فسلَّم عليه و هو يعرفه في الدنيا فإن الله يردُّ عليه روحَهُ فيرُدُّ عليه السلام} یعنی: (هنگامی شخصی بر سر قبر شخصی که در دنیا او را می‌شناخته است بایستاد و بر او سلام کند پس یقینا الله روحش را برمی‌گراند و جواب سلام او را می‌دهد). با این وجود ابن عبدالبر این حدیث را صحیح می‌داند و ابن قیم Ë در کتاب الروح آن را حکایت می‌کند و بر آن اقرار دارد و می‌گویم بعضی از علماء نظرشان بر این است: میت هیچ چیزی را نمی‌شنود مگر آن چیزی که سنت بر آن دلالت دارد مثل ایستادن خود رسول الله ﷺ بر جسد مشرکینی که در بدر کشته شده بودند و آنها را در چاه‌های آنجا انداخته بودند. بر آنها ایستاد و با اسم‌هایشان و اسم‌های پدرانشان آنها را خواند: {يَا أَبَا جَهْلِ بْنَ هِشَامٍ، يَا أُمَيَّةَ بْنَ خَلَفٍ، يَا عُتْبَةَ بْنَ رَبِيعَةَ، يَا شَيْبَةَ بْنَ رَبِيعَةَ، أَلَيْسَ قَدْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا؟ فَإِنِّي قَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِي رَبِّي حَقًّا “، فَسَمِعَ عُمَرُ قَوْلَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، كَيْفَ يَسْمَعُوا وَأَنَّى يُجِيبُوا وَقَدْ جَيَّفُوا؟ قَالَ: ” وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، مَا أَنْتُمْ بِأَسْمَعَ لِمَا أَقُولُ مِنْهُمْ، وَلَكِنَّهُمْ لَا يَقْدِرُونَ أَنْ يُجِيبُوا} یعنی: (ای ابوجهل بن هشام!ای امیّه بن خلف! ای عتبه بن ربیعه! ای شیبه! شما دریافتید که آنچه را خداوند به شما وعده کرده بود حق است؟! بدون شک من آنچه را که پروردگارم به من وعده داده بود به حق یافتم. عمر سخن گفتن پیامبر با مردگان را شنید و گفت: ای رسول الله با اجساد بی‌جان سخن می‌گویی؟ رسول الله ﷺ فرمود: «قسم به ذاتی که نفس محمد در دست اوست! شما از آنچه به آنان می‌گویم شنواتر نیستید؛ جز این که آنان نمی‌توانند جواب دهند). و همچنین در حدیث صحیح وارد شده است: {الْعَبْدُ إِذَا وُضِعَ فِي قَبْرِهِ وَتُوُلِّيَ وَذَهَبَ أَصْحَابُهُ، حَتَّى إِنَّهُ لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ، أَتَاهُ مَلَكَانِ} يعني: (آنگاه که بنده‌ای در قبر گذاشته می‌شود و یاران وی پشت گردانیده و می‌روند. به تحقیق که آن مرده صدای کفشهای ایشان را می‌شنود. دو فرشته نزد او می‌آیند). پس گفت: {حَتَّى إِنَّهُ لَيَسْمَعُ قَرْعَ نِعَالِهِمْ} یعنی: (که آن مرده صدای کفشهای ایشان را می‌شنود). گفتند: پس هنگامی که آنچه در سنت وارد شده است واجب است که قول ما هم مقتضای همان باشد و اما تا زمانی که چیزی در سنت وارد نشده است، اصل این است که مردگان نمی‌شوند. و به این قول الله B استدلال می‌کنند: {إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى} ترجمه: (و بی‌گمان تو نمی‌توانی (سخنت را) به (گوش) مردگان بشنوانی) اما در این استدلال مجال بحث وجود دارد زیرا مراد از {الموتی} مرگ قلب‌ها است که پرده‌ای بر دل‌هایشان در مقایل دعوت رسول الله ﷺ کشیده شده است. بدلیل اینکه رسول الله ﷺ برای دعوت دادن به سمت اهل قبرستان نمی‌رفت بلکه مشرکین را دعوت می‌نمود اما آنها -العیاذ بالله- قلب‌های مرده است و نمی‌شنوند، این معنی آیه می‌باشد. بنابراین می‌گوییم: قطعا آنچه در سنت از شنیدن مردگان وارد شده است، ایمان به آن بر ما واجب است و موقف ما در مورد آنچه در سنت نیامده است سکوت است و می‌گوییم: الله بهتر می‌داند لکن دعا برای میت را رسول الله ﷺ مشروع کرده است که فرموده است: {أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ} یعنی: (یا فرزند صالحی که بعد از مرگ او برایش دعا کند). و همچنین قول مومنینی که بعد از صحابه H آمدند و می‌گویند: {رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ} ترجمه: («پروردگارا! ما را و برادران‌مان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز، و در دل‌های‌مان کینه‌ای نسبت به کسانی‌که ایمان آورده‌اند قرار مده، پروردگارا! بی‌گمان تو رؤوف و مهربانی») پس این در حق مردگان مشروع است که برایشان از الله مغفرت و رحمت بخواهیم و این چیزی است که برایشان نفع می‌رساند.
