(۱۱۹۶) سوال: آیا این حدیث است: «از امت من خطا و فراموشی و آنچه به زور به آن واداشته شوند، بخشیده شده است»؟[۱] اگر حدیث باشد، آیا صحیح است؟
جواب:
معنای این حدیث، صحیح است، گر چه در سندش حرف وجود دارد. لکن نصوص قرآن و سنت بر درست بودن معنایش گواهی دارند. کاری که به اشتباه از انسان سر زند، بخشوده می‌شود و فاعل آن معذور به حساب می‌آید. به دلیل این که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ} [نحل: ۱۰۶]: (کسی که بعد از ایمانش به الله کفر ورزد، به جز کسی که او را اکراه نموده باشند، در حالی که قلبش استوار بر ایمان است، ولی کسی که سینه‌اش به کفر گشوده شود، غضب الله بر آنان است، و عذابی بزرگ دارند).
این نصوص عام شامل هر عملی است که از روی خطا یا فراموشی و یا اجبار باشد. نصوص خاصی نیز وجود دارند که این را می‌رسانند. از جمله روایتی در صحیح بخاری از اسماء بنت ابوبکر رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا که می‌گوید: «مردم در زمان رسول اللهﷺ در روزی ابری، افطار کردند. اما پس از آن خورشید طلوع کرد، ولی رسول اللهﷺ به آنها دستور ندادند که روزه‌ی آن روز را قضا نمایند».[۲] چون آنها از روی ظن افطار کردند، ولی ظنشان اشتباه بود.
همچنین عدی بن حاتم رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ سحری می‌خورد و زیر بالش خود دو طناب گذاشته بود که یکی سیاه و دیگری سفید بود. او تا زمانی که می‌توانست طناب سفید را از طناب سیاه تشخیص دهد، می‌خورد و پس از آن چیزی نمی‌خورد. او این موضوع را به رسول اللهﷺ خبر داد، ولی ایشان او را به قضای روزه دستور ندادند.[۳] نیز در حدیث صحیح از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ می‌آید که رسول اللهﷺ فرمودند: «کسی که روزه بود و فراموش کرد روزه است و چیزی خورد یا نوشید، روزه‌اش را کامل کند. الله به او غذا و آب داده است».[۴]
بر این اساس، اشتباه و فراموشی و اجبار، همگی در این شریعتِ آسان و سهل، بخشوده هستند. از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ خواهانم که ما را هر چه بیشتر به این دین متمسک گرداند و ما را بر آن ثابت قدم بدارد. اما واجباتی که فراموش شوند، اگر سببش فوت نشده باشد، قضا می‌شود. مثلا اگر انسان فراموش کرد نماز بخواند، هر وقت به یادش آمد، نمازش را می‌خواند. به دلیل اینکه رسول اللهﷺ فرمودند: «کسی که خواب افتاد و نمازی را نخواند، یا آن را فراموش کرد، هر وقت به یادش آمد، آن را بخواند و کفاره‌ای غیر از این ندارد. سپس این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را تلاوت نمود: {وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي}: [طه: ۱۴]: (و نماز را برای ذکر من برپا دار)».[۵]
***
[۱] سنن ابن ماجه: کتاب الطلاق، باب طلاق المکره و الناسی، حدیث شماره (۲۰۴۵)، از ابن عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «إِنَّ اللَّهَ وَضَعَ عَنْ أُمَّتِي الْخَطَأَ، وَالنِّسْيَانَ، وَمَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ».
[۲] صحیح بخاری: کتاب الصوم، باب إذا أفطر فی رمضان ثم طلعت الشمس، حدیث شماره (۱۸۵۸)، از اسماء بنت ابوبکر رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «أَفْطَرْنَا عَلَى عَهْدِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم يَوْمَ غَيْمٍ، ثُمَّ طَلَعَتِ الشَّمْسُ. قيل لهشام: فأمروا بالقضاء؟. قال: لابد مِنْ قَضَاءٍ. وَقَالَ مَعْمَرٌ: سَمِعْتُ هِشَامًا: لَا أدري أقضوا أم لا».
[۳] صحیح بخاری: کتاب التفسیر، باب سورة البقرة، حدیث شماره (۴۲۳۹). صحیح مسلم: کتاب الصیام، باب بیان أن الدخول فی الصوم یحصل بطلوع الفجر و أن له الأکل حتی یطلع الفجر و بیان صفة الفجر الذی تتعلق به الأحکام من الدخول فی الصوم و دخول وقت صلاة الصبح و غیر ذلک، حدیث شماره (۱۰۹۰)، از عدی بن حاتم رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «قَالَ لَهُ عَدِيُّ بْنُ حَاتِمٍ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! إِنِّي أَجْعَلُ تَحْتَ وِسَادَتِي عِقَالَيْنِ: عِقَالًا أَبْيَضَ وَعِقَالًا أَسْوَدَ. أَعْرِفُ اللَّيْلَ مِنَ النَّهَارِ. فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: “إِنَّ وِسَادَتَكَ لَعَرِيضٌ. إِنَّمَا هُوَ سَوَادُ اللَّيْلِ وبياض النهار».
[۴] صحیح بخاری: کتاب الأیمان و النذور، باب إذا حنث ناسیا فی الإیمان، حدیث شماره (۶۲۹۲). صحیح مسلم: کتاب الصیام، باب أکل الناسی و شربه و جماعه لا یفطر، حدیث شماره (۱۱۵۵)، از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «مَنْ نَسِيَ وَهُوَ صَائِمٌ، فَأَكَلَ أَوْ شَرِبَ، فَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ. فَإِنَّمَا أَطْعَمَهُ اللَّهُ وسقاه».
[۵] صحیح بخاری: کتاب مواقیت الصلاة، باب من نسی الصلاة فلیصل إذا ذکرها و لا یعید إلا تلک الصلاة، حدیث شماره (۵۷۲). صحیح مسلم: کتاب المساجد و مواضع الصلاة، باب قضاء الصلاة الفائتة و استحباب تعجیل قضائها، حدیث شماره (۶۸۴)، از انس بن مالک رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «من نَسِيَ صَلَاةً فَلْيُصَلِّ إِذَا ذَكَرَهَا، لَا كَفَّارَةَ لَهَا إِلَّا ذَلِكَ: {وَأَقِمْ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي}».
