(۶۹۰۷) سوال: اگر در قلبت نسبت به شخصی بخاطر دعوا یا مسأله‌ای دیگر کینه‌ای وجود داشته باشد ولی نمی‌خواهی درباره‌اش صحبت کنی و از آن پرهیز می‌کنی اما در ذهن خود همچنان بدون این‌که به کسی بگویی در مورد او صحبت می‌کنی (یعنی بر علیه او صحبت می‌کنی)، آیا در این حالت گناهی برایت ثبت می‌شود؟

جواب:

انسان در مورد آنچه در دل خود سخن گفته اما به عمل یا گفتار تبدیل نکرده، گناهی بر او نیست زیرا رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ تَجَاوَزَ لِأُمَّتِي عَمَّا وَسْوَسَتْ به صدورها مَا لَمْ تَعْمَلْ بِهِ أَوْ تَكَلَّمْ»[۱]: (الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ از امت من از وسوسه‌هايی که در دل پیش می‌آید تا زمانی که آن را عملی نکرده يا بر زبان نياورده، گذشته است).

بر این اساس، اگر کسی در دل خود درباره‌ی برادرش چیزی بگوید، مورد مؤاخذه قرار نمی‌گیرد همچنین اگر کسی در دل خود همسرش را طلاق دهد اما آن را ننویسد یا به زبان نیاورد، همسرش طلاق داده نمی‌شود؛ پس گفت‌وگوهای درونی و حدیث نفس ضرری نمی‌رساند مگر اینکه به عمل یا سخن منجر شوند.

اما به این سؤال‌کننده و دیگران توصیه می‌کنم که کینه‌ها، دشمنی‌ها و نفرت‌ها را از دل خود نسبت به مسلمانان برطرف کنند و صبر و پایداری داشته باشند حتی اگر اذیت شده باشند یا به آن‌ها ظلمی شده باشد زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {وَلَا تَسۡتَوِی ٱلۡحَسَنَةُ وَلَا ٱلسَّیِّئَةُۚ ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِی هِیَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِی بَیۡنَكَ وَبَیۡنَهُۥ عَدَٰوَةٌۭ كَأَنَّهُۥ وَلِیٌّ حَمِیمࣱ* وَمَا یُلَقَّىٰهَاۤ إِلَّا ٱلَّذِینَ صَبَرُوا۟ وَمَا یُلَقَّىٰهَاۤ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمࣲ} [سوره فصلت: ۳۴-۳۵]: (و (هرگز) نیکی و بدی یکسان نیست، همیشه به نیکو‌ترین شیوه پاسخ ده پس ناگاه (می‌بینی) همان کس‌که میان تو و او دشمنی است، گویی دوست صمیمی است* و (اما) جز کسانی‌که شکیبا باشند آن را نپذیرند و جز دارنده‌ی بهره‌ای بزرگ (از ایمان و اخلاق) آن را نپذیرد).

پس اگر با نیکی پاسخ دهی، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ دل دشمن تو را برایت نرم می‌کند و دشمنی را به دوستی و نفرت را به محبت تبدیل می‌کند و این تجربه شده است؛ ممکن است انسان در دل خود برای از بین بردن نفرت‌ها و کینه‌ها نسبت به کسانی که به او بدی کرده‌اند، درگیر باشد اما به او می‌گوییم: بر نفس خود غلبه کن و پیروز و غالب باش، نه مغلوب و این آیات را به یاد بیاور: {وَمَا یُلَقَّىٰهَاۤ إِلَّا ٱلَّذِینَ صَبَرُوا۟} [سوره فصلت: ۳۵]: (و (اما) جز کسانی‌که شکیبا باشند آن را نپذیرند) یعنی فقط صبرکنندگان توفیق آن را پیدا می‌کنند:

و به یاد بیاور قول رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «وَمَا زَادَ اللَّهُ عَبْدًا بِعَفْوٍ إِلَّا عِزًّا»[۲]: (و الله جز عزت به بنده‌ای که عفو می‌کند، اضافه نمی‌کند).

نفس ممکن است به تو بگوید که اگر گذشت کنی، این به معنای شکست و ذلت است اما حقیقت، عکس آن است؛ پس‌ای برادر مسلمان، در از بین بردن کینه‌ها، دشمنی‌ها و نفرت‌ها از دل خود نسبت به برادران مسلمانت تلاش کن.

[۱] تخریج آن گذشت.

[۲] صحیح مسلم: كتاب البر والصلة والآداب، باب استحباب العفو والتواضع، شماره (٢٥٨٨).