(۶۳۶۰) سوال: ذکر چیست و چگونه باید انجام شود؟

جواب:

ذکر، یعنی یاد کردن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ، و این یادکرد می‌تواند با زبان، یا با دل، یا با اعضای بدن باشد.
ذکر زبانی روشن است، مانند: تسبیح (سبحان الله)، تکبیر (الله أکبر)، تهلیل (لا إله إلا الله)، تحمید (الحمد لله) و مانند آن.
ضابطه‌ی کلی در این زمینه آن است که: هر سخنی که انسان را به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نزدیک کند، ذکر محسوب می‌شود از همین رو، تلاوت قرآن، امر به معروف، نهی از منکر، آموزش علم، و هر سخنی که انسان را به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نزدیک کند، همه از ذکر است، این ضابطه‌ی کلی است.
اما معنای خاص‌تر ذکر، همان تسبیح، تکبیر، تهلیل، تحمید، و امثال آن است که با آن الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ ستایش می‌شود.
اما ذکر قلبی آن است که انسان عظمت الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را در دل خود حاضر کند، و قلبش همواره با الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ مرتبط باشد؛ با خوف و امید و توکل و روی آوردن و مانند آن، این نوع ذکر در حقیقت پایه و اساس همه‌ی اذکار است، زیرا اذکاری که بدون ذکر قلبی باشند، توخالی و بی‌روح‌اند.
اما ذکر با اعضای بدن، هر عملی است که انسان با آن به الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نزدیک می‌شود، مانند رکوع، سجود، حج، روزه، و غیره.
این‌ها اقسام کلی ذکر هستند و ذکرهای خاصی نیز هست که با زبان انجام می‌شوند و مقید به زمان یا علت خاص‌اند:
از ذکرهای مقید به زمان، اذان است؛ چراکه اذان به وقت خاصی یعنی وقت نماز اختصاص دارد، چنان‌که رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «إِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلْيُؤَذِّنْ لَكُمْ أَحَدُكُمْ ثُمَّ لِيَؤُمَّكُمْ أَكْبَرُكُمْ» : (هنگامی که وقتِ نماز فرا رسید، باید يکی از شما اذان بگويد و بزرگ‌تر شما امامت دهد).
بنابراین اگر کسی در غیر وقت نماز با اذان گفتن قصد عبادت داشته باشد و گمان کند این کار عبادت است، این کار نه‌تنها عبادت نیست بلکه بدعت است چون ذکری که به زمان خاصی مقید است، فقط در همان زمان مشروع است.
و از ذکرهایی هستند که به علت خاص مقیدند: مانند گفتن الحمدلله هنگام خوردن و آشامیدن و تشهد بعد از پایان وضو، و مانند آن. این اذکار با علل خود مقیدند.
و از آن جمله است: اذکار پس از نماز، مانند استغفار، تهلیل، و امثال آن؛ چنان‌که برای کسی که سلام نماز را می‌دهد، سنت است که بگوید: أستغفر الله (سه بار) و سپس بگوید: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْكَ السَّلَامُ، تَبَارَكْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ» : (بار الها، تو سلامی و سلامت از سوی توست، بابرکت هستی ای صاحب شکوه و بزرگواری) و نیز می‌گوید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» : (هیچ معبود به حقی جز الله نیست، یکتاست و هیچ شریکی ندارد، ملک و ستایش برای اوست و او بر هرچیزی تواناست) سه بار بعد از نماز ظهر، عصر و عشاء.
و می‌گوید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، عَشْرَ مَرَّاتٍ» : (هیچ معبودی به‌حق جز الله نیست، یگانه است و شریکی ندارد، فرمانروایی از آنِ اوست و ستایش نیز ویژه‌ی اوست، زنده می‌کند و می‌میراند، و او بر هر چیزی تواناست (ده بار گفته می‌شود)) پس از نماز مغرب و نماز صبح.
و می‌گوید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَلَا نَعْبُدُ إِلَّا إِيَّاهُ، لَهُ النِّعْمَةُ، وَلَهُ الْفَضْلُ، وَلَهُ الثَّنَاءُ الْحَسَنُ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ» : (هیچ معبود بحقی جز او نیست، جز او کسی دیگر را عبادت نمی‌کنیم نعمت و فضل از آن اوست، ستایش نیکو مخصوص اوست، معبود بحقی جز او وجود ندارد همه‌ی ما با اخلاص او را بندگی می‌کنيم هر چند کافران دوست نداشته باشند).
و اما تسبیح، در آن چهار نوع وارد شده است:
این‌که بگوید: سبحان الله، الحمد لله، الله أکبر، هرکدام سی‌وسه بار، که مجموع آن نود و نه تا می‌شود، و تمام عدد صد را با گفتن این جمله کامل می‌کند: لا إله إلا الله وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد، وهو على كل شيء قدير؛ چنان‌چه ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ از رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم روایت می‌کند: «مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ فِي دُبُرِ كُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَحَمِدَ اللَّهَ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَكَبَّرَ اللَّهَ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، فَتْلِكَ تِسْعَةٌ وَتِسْعُونَ. وَقَالَ، تَمَامَ الْمِائَةِ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، غُفِرَتْ خَطَايَاهُ، وَإِنْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ» : (هر کس بعد از پایان هر نماز سی و سه بار سبحان‌الله، سی و سه بار الحمدلله، و سی و سه بار الله اکبر بگوید که مجموعاً آن اذکار، نود و نه می‌شود و ذکر صدمین آن را با گفتن: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» تمام کند، گناهان او آمرزیده خواهد شد؛ حتی اگر به اندازه‌ی کف دریا باشد).
یا این‌که بگوید: سبحان الله سی‌وسه بار، الحمد لله سی‌وسه بار، و الله أکبر سی‌وچهار بار، این جمعاً صد تا می‌شود .
یا این‌که بگوید: سبحان الله ده بار، الحمد لله ده بار، و الله أکبر ده بار که این جمعاً سی بار می‌شود .
یا این‌که بگوید: سبحان الله، الحمد لله، لا إله إلا الله، الله أکبر، هرکدام بیست‌وپنج بار، که مجموع آن صد بار می‌شود .
پس یک بار این را بگوید، و بار دیگر آن را، یعنی در اذکار خود تنوع به خرج دهد همان‌طور که در سنت رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم آمده است.
و از جمله ذکرهای مقید به وقت در طول شبانه‌روز آن است که بگوید:
لا إله إلا الله، وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد، وهو على كل شيء قدير، صد بار در روز .
و بگوید: سبحان اللهِ وبِحَمدِه، صد بار در روز .
باید دانست که ذکر الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در هر زمان و در هر حالتی مشروع است؛ به دلیل فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {إِنَّ فِی خَلۡقِ ٱلسَّمَـٰوَ ٰ⁠تِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَـٰفِ ٱلَّیۡلِ وَٱلنَّهَارِ لَـَٔایَـٰتࣲ لِّأُو۟لِی ٱلۡأَلۡبَـٰبِ* ٱلَّذِینَ یَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ قِیَـٰمࣰا وَقُعُودࣰا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمۡ} [سوره آل عمران: ۱۹۰-۱۹۱]: (به راستی در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شدِ شب و روز، نشانه‌های [آشکاری] برای خردمندان است* [همان] کسانی‌ که الله را [در همه‌ی احوال‌] ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده یاد می‌کنند) و نیز حدیثی از عایشه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهَا آمده که گفت: «كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَذْكُرُ اللَّهَ عَلَى كُلِّ أَحْيَانِهِ» : (رسول الله صلی الله علیه وسلم، الله را در همه اوقات خود یاد می‌کرد).
اما هیچ ذکری از اذکار نباید با تعداد معیّن، یا زمان معیّن، یا به سبب خاصی مقید گردد، مگر این‌که دلیلی شرعی بر آن وارد شده باشد، پس اگر کسی بگوید: می‌خواهم الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را پنجاه‌وپنج مرتبه ذکر کنم، می‌گوییم: این مشروع نیست، چرا عدد را پنجاه‌وپنج بار معین کردی بدون دلیل شرعی؟ این قابل قبول نیست.
و اگر کسی بگوید: می‌خواهم ده مرتبه هنگام زوال آفتاب ذکر بگویم، می‌گوییم: این نیز مشروع نیست، زیرا تو عدد و زمان خاصی را تعیین کرده‌ای که دلیلی بر آن وارد نشده است.
قاعده‌ی کلی این است که: ذکر مشروعِ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در همه‌ی زمان‌ها مشروع است، اما مقید کردن آن به عدد معیّن یا وقت معیّن یا سبب معیّن، نیازمند دلیل شرعی است.
همچنین از همین قبیل است که ذکر با کیفیت خاصی مقید گردد، مثل این‌که مردم برای ذکر کردن جمع شوند و یک‌صدا و به‌صورت دسته‌جمعی ذکر بگویند؛ که این نیز نیاز به دلیل دارد، و اگر دلیلی بر آن وارد نشده باشد، مشروع نیست.