(۵۵۱۰) سوال: حکم شرع در مورد مردی که اموال زیادی ذخیره کرده و نسبت به خرج کردن آن برای همسر و فرزندانش، حتی برای غذا و لباس، خساست به خرج می‌دهد، چیست؛ او بهانه می‌آورد که فقیر است و چیزی ندارد و آنها نیز ادعاهای کاذبش را تصدیق کرده‌اند. اما آنها علاوه بر این، از سختگیری و زبانش هم در امان نیستند؟

جواب:

اگر چیزی که در مورد این مرد گفته شد، صحت داشته باشد، باید به او گفت که در مورد خود و خانواده‌اش تقوای الهی پیشه کرده و نفقه‌ای که برای همسر و فرزندانش بر او واجب است را ادا کند؛ زیرا انفاق بر همسر و فرزندان، یکی از واجبات است. اللهù می‌فرماید: {وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ} [بقره: ۲۳۳]: (و بر کسی که فرزند از اوست، غذا و پوشاک دادنش به زن و فرزند به طرز نیک، واجب است). همچنین پیامبرﷺ فرموده است: «و غذا دادن و پوشاندن آنان به صورتی نیکو، بر شما واجب است»[۱].

جایز نیست که در ادای آنچه بر او واجب است، بخل به خرج دهد. اما در صورتی که بخل به خرج دهد، از دو جهت سفیه به حساب می‌آید:

از جهت شرعی: او سفیه است؛ زیرا با ترک آنچه اللهÀ بر او واجب فرموده، به خود ظلم نموده است. هر کس آنچه را اللهÀ بر او واجب کرده، ترک نماید، به خود ظلم نموده؛ چرا که نفس آدمی، امانتی از جانب اللهÀ است و بر او واجب است به صورت شایسته‌ای به آن رسیدگی کند و این امر با انجام کارهایی که اللهÀ به آن دستور داده و دست کشیدن از آنچه او را از اللهÀ دور می‌کند، امکان پذیر است.

از ناحیه‌ی عقلی: زیرا مالی که دارد آن را ذخیر می‌کند، در آخر به همان کسانی که باز خواهد گشت که در حال حیاتش، از خرج کردن برایشان بخل می‌ورزید؛ زیرا مال بعد از صاحبش، به ارث می‌رسد. البته در چنین صورتی، این مال وبالی بر علیه او خواهد بود و در آخر نیز به کسانی می‌رسد که از خرج کردن آن مال برای آنها بخل می‌ورزید.

همچنین باید این را بداند هر چیزی را که به خاطر رضای اللهÀ خرج کند، اللهÀ به او پاداش خواهد داد؛ حتی غذایی که به دهان زن و بچه‌اش می‌گذارد؛ چنان که در حدیث صحیح از پیامبرﷺ آمده است. نیز باید این را بداند که هر انفاقی در راه اللهÀ برای خانواده و فرزندانش بکند، اللهÀ آن را جایگزین خواهد کرد؛ چنان که می‌فرماید: {وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ} [سبأ: ۳۹]: (و هر چیزی که انفاق کنید، او آن را جایگزین می‌کند و او بهترین روزی دهندگان است). وقتی این را بداند و به آن ایمان بیاورد، انفاق بر همسر و فرزندانش بر او آسان خواهد گشت.

اما به نسبت همسر و فرزندان، اگر شرایطی حاصل شد که توانستند مقداری از مال او را به قدری که کفاف نفقه‌شان را بدهد، بردارند، اشکالی ندارد؛ حتی اگر او متوجه نشود. زیرا هند بنت عتبهÈ از پیامبرﷺ در مورد خود و شوهرش ابوسفیان استفتا نموده و گفت: شوهرم مردی بخیل است و به من آن اندازه که کفاف من و بچه‌هایم را بکند، نمی‌پردازد. رسول اللهﷺ به او فرمود: «به اندازه‌ای که کفاف تو و فرزندانت را بکند، بردار».[۲]

اما اگر نتوانستند چیزی از مالش را به دست آورند و او نیز از انفاق اموالش بر آنها امتناع ورزد، این حق را دارند که از زکات و صدقات بگیرند؛ زیرا بعضی‌ها هستند که برای خانواده‌شان خرج نمی‌کنند و راضی هم نمی‌شود که آنها زکات بگیرند. این کار، چنان که معلوم است، اشتباه می‌باشد. اما به نسبت خانواده‌ی این شخص، در صورتی که محتاج باشند و شامل مستحقین زکات باشند، می‌توانند زکات بگیرند. حتی اگر کسی که مسئول آنهاست از این کار خوشش نیاید و خودش هم حاضر نیست برای آنها خرج کند.

[۱]  صحیح مسلم: کتاب الحج، باب حجة النبیﷺ، حدیث شماره (۱۲۱۸) از جابر بن عبداللهÇ با این لفظ: «وَلَهُنَّ عليكم رزقهن ‌وكسوتهن بالممعروف».

[۲]  تخریجش قبلا ذکر شد. لفظ عربی حدیث چنین است: «خُذي ما يَكفيكِ وولدَكِ بالمعروفِ».