(۴۰۲۹) آیا اعتکاف، مخصوص رمضان است؟

(۴۰۲۹) سوال: آیا اعتکاف، مخصوص رمضان است؟ شروط اعتکاف چیست؟ آیا اعتکاف در مسجد الحرام، پاداش خاصی دارد که با دیگر مساجد، متفاوت است؟

جواب:

اعتکاف شرعی، ماندن در مسجد برای عبادت الله À است؛ یعنی فرد خودش را ملزم نماید که در مسجدی از مساجد الله À بماند و به عبادت‌هایی مانند نماز، ذکر، قرائت قرآن و… بپردازد که او را به الله ﷻ نزدیک می‌کند. این اعتکاف شرعی است. اعتکاف مشروع که انجام آن از انسان، مطلوب است، اعتکاف در ده روز آخر ماه رمضان می‌باشد چنان که رسول الله ﷺ انجام می‌داد؛ زیرا رسول الله ﷺ: «كان يعتكفُ العشرَ الأواخرَ من رمضان» : (دهه‌ی آخر رمضان را اعتکاف می‌نمود). این کار را برای دریافتن شب قدر انجام می‌داد. پیش از آن نیز: «قد اعتكف العشر الأول ثم الأوسط، ثم قيل له إن ليلة القدر في العشر الأواخر من رمضان، فاعتكف العشر الأواخر من رمضان حتى توفاه الله عَزَّ وَجَلَّ» : (دهه‌ی اول و سپس دهه‌ی دوم را اعتکاف نمود؛ سپس به وی گفته شد (وحی شد) که شب قدر در دهه‌ی آخر رمضان است؛ لذا تا زمانی که الله À او را از دنیا برد، دهه‌ی آخر رمضان را اعتکاف نمود). از رسول الله ﷺ نقل نشده که اعتکاف در غير رمضان را برای امتش تشریع نماید و خودش نیز در غير رمضان اعتکاف نکرده است مگر در یک سال که: «فترك الاعتكاف في العشر الأواخر من رمضان ثم قضاه في شوال» : (اعتکاف در دهه‌ی آخر رمضان را ترک نمود سپس در شوال، قضای آن ‌را انجام داد).
این همان اعتکاف مشروع است که در دهه‌ی آخر رمضان برای دریافتن شب قدر و پرداختن به عبادت انجام می‌شود؛ اما با این وجود، اعتکاف در غير رمضان نیز درست است و دليلش حديث عمر بن الخطاب J است که از رسول الله ﷺ فتوا خواست: «فقال: يا رسول الله إني نذرت أن أعتكف ليلة أو يوماً في المسجد الحرام، قال: أوف بنذرك» : (گفت: ای رسول الله! نذر کرده‌ام که شبی یا روزی را در مسجد الحرام اعتکاف کنم. رسول الله ﷺ فرمود: به نذرت وفا کن). بنابراین، این حدیث بر جواز اعتکاف در غير رمضان دلالت دارد اما این ‌را از کسی نمی‌خواهیم و نمی‌گوییم: در غير از دهه‌ی آخر رمضان، اعتکاف کن! زیرا در سنت نیامده است. در مورد چیزی که برخی فقها گفته‌اند که وقتی کسی وارد مسجد می‌شود، بهتر است که مدت حضور و ماندنش در مسجد را نیت اعتکاف نماید، می‌گوییم: این سخن، اصلی در سنت ندارد بلکه ظاهر سنت، برخلاف این دیدگاه است زیرا رسول الله ﷺ مردم را تشویق ‌نموده که زود به نماز جمعه بروند و فرمود: «من اغتسل یوم الجمعة غسل الجنابة ثم راح فكأنما قرب بدنة، ومن راح في الساعة الثانية فكأنما قرَّب بقرة، ومن راح في الساعة الثالثة فكأنما قرَّب كبشاً أقرن، ومن راح في الساعة الرابعة فكأنما قرَّب دجاجة، ومن راح في الساعة الخامسة فكأنما قرَّب بيضة» : (کسی که روز جمعه غسل جنابت نماید و در ساعت اول به مسجد برود، گویا یک شتر قربانی کرده است؛ کسی که در ساعت دوم برود گویا گاوی قربانی کرده است؛ کسی که در ساعت سوم برود گویا قوچ شاخ‌داری قربانی کرده است؛ کسی که در ساعت چهارم برود گویا مرغی قربانی کرده است و کسی که در ساعت پنجم برود گویا تخم مرغی قربانی کرده است). رسول الله ﷺ در این حدیث اشاره نفرمود که شخصی که زودتر رفته، مدت انتظارش برای نماز جمعه را نیت اعتکاف کند. اگر این کار از امور مشروع ‌بود، رسول الله ﷺ آن ‌را از امتش پنهان نمی‌کرد چون می‌دانیم که رسول الله ﷺ از همگان بیشتر تلاش می‌کرد و حرص می‌ورزید که علم را به مردم برساند و برای خلق، سودمند باشد لذا امکان ندارد چیزی که به آنان سود می‌رساند را رها کند و آنان را باخبر نسازد.
تا همین لحظه چیزی نمی‌دانم که دلالت دهد رسول الله ﷺ توصیه نموده باشد که شخص مدت حضورش در مسجد را نیت اعتکاف کند؛ لذا کسی که به قصد نماز، قرائت قرآن، تحصیل، تدریس و… به مسجد می‌رود، سنت نیست که زمان حضور و ماندنش در مسجد را نیت اعتکاف نماید.
اعتکاف در مسجد الحرام، مسجد نبوي، مسجد الأقصى و دیگر مساجد انجام می‌شود؛ اما آن‌چه از حديث حذيفه از رسول الله ﷺ روایت می‌شود که فرمود: «لا اعتكاف إلا في هذه المساجد الثلاثة: مسجد المدینة، ومسجد مکة، ومسجد إیلیاء» : (اعتکاف فقط در مساجد سه‌گانه است: مسجد مدینه، مسجد مکه و مسجد ایلیاء (مسجد الأقصی)). اگر این حدیث صحیح باشد، منظور این است که کامل‌ترین و بهترین اعتکاف، فقط در همین سه مسجد است زیرا این سه مسجد، بهترینِ مساجد روی زمین هستند و ارزش پاداش نماز در آن‌ها، بیش از دیگر مساجد است و مردم نیز از همه جا به قصد آن‌ها سفر می‌کنند؛ زیرا رسول الله ﷺ فرمود: «لا تُشَدُّ الرِحال إلا إلى ثلاثة مساجد: مسجدي هذا، ومسجدِ الحرام، ومسجدِ الأقصى» : (قصد و رفتن به مسجدی به طور خاص درست نیست مگر سه مسجد: این مسجد من، مسجد الحرام و مسجد الأقصی).
در سؤال مطرح شد که آیا اعتکاف در مسجد الحرام فضیلت بیشتری از دیگر مساجد دارد؟ پاسخ: بله، اعتکاف در مسجدالحرام فضیلت و ارزش بیشتری از اعتکاف در مساجد دیگر دارد؛ بعد از آن، اعتکاف در مسجد نبوي، سپس اعتکاف در مسجد الأقصى و سپس دیگر مساجد است. مسئله‌ای وجود دارد که شایسته است بدان توجه شود: مراعات و توجه به خود عبادت، مهم‌تر از مراعات زمان و مكان آن است. یعنی توجه به فضیلت‌ها و ارزش‌هایی که به خودِ عبادت باز می‌گردد، مهم‌تر از مراعات فضیلت‌هایی است که به زمان و مکان عبادت باز می‌گردد؛ به عبارت دیگر: اگر کسی اعتكافش در مسجدی غیر از این سه مسجد، کامل‌تر و برای الله À خاشعانه‌تر باشد و عبادت بیشتری در آن انجام دهد، اعتكاف کردن در آن مسجد برای وی بهتر است زیرا این فضیلت، متعلق به خودِ عبادت است.
دليل این سخن از سنت و كلام علما، این است که رسول الله ﷺ فرمود: «لا صلاة بحضرة الطعام ولا هو يدافعه الأخبثان» : (هرگاه غذا آماده باشد یا شخص تحت فشار ادرار یا مدفوع باشد، نمازی نیست). مقتضا و لازمه‌ی این حديث، این است که فرد، نمازش را از اول وقت به تأخیر بیاندازد تا این که حاجت و نیازش را از خوردن غذا یا قضای حاجت، برطرف کند. این کار مستلزم تأخير نماز می‌باشد در حالی که نماز در اول وقت، فضیلت بیشتری دارد اما رسول الله ﷺ رعایت زمان را به ‌خاطر کامل نمودن ذات عبادت، لغو نمود.
علما بر این نظر هستند که آرام دویدن فرد در هنگام طواف قدوم، بر نزدیک بودن وی به كعبه اولویت دارد؛ استدلال می‌کنند که آرام دویدن، فضيلتی متعلق به ذات و خودِ عبادت است اما نزدیک بودن به کعبه، فضيلتی متعلق به مکان عبادت است و مراعات چیزی که به خود عبادت تعلق دارد، مهم‌تر از مراعات چیزی است که به مکان عبادت مربوط می‌باشد. نکته‌ی قابل توجه به ویژه برای طلاب علم، این است که پایبندی و اهمیت دادن به فضيلت خود عبادت، امری مهم‌تر از محافظت بر مكان و زمان عبادت است.
سؤال: شيخ بزرگوار! انجام چه کارهایی بر معتکف، واجب است؟
جواب: بر وی واجب نیست که کاری بیشتر از دیگران، انجام دهد اما باید از کارهایی که دیگران از آن خودداری نمی‌کنند دوری کند؛ از جمله فرموده‌ی الله À که می‌فرماید: {وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُون في المَسَاجِدِ} [البقرة: ۱۸۷] : (در حالی‌که در مساجد معتکف هستید، با همسرانتان نزدیکی نکنید). بنابراین هم‌بستری با همسر برای معتكف در حال اعتکاف، حرام است. همچنین بیرون رفتن وی از مسجد جز در مواقع ضروری و برای تأمین نیاز، حرام است؛ مانند بیرون رفتن جهت تهیه‌ی غذا و نوشیدنی اگر امکان فراهم شدنش در مسجد نباشد، بیرون رفتن برای قضای حاجت و برای غسل واجب که در مسجد امکان‌پذیر نیست و از این قبیل کارهای ضروری دیگر.

تعداد بازدید: 4

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: هل الاعتكاف خاص برمضان؟ وما شروط الاعتكاف؟ وهل الاعتكاف في المسجد الحرام له أجر يختلف عن المساجد الأخرى؟

فأجاب رحمه الله تعالى: الاعتكاف الشرعي هو لزوم المسجد لطاعة الله عز وجل، أي أن يلزم الإنسان نفسه البقاء في مسجد من مساجد الله -عز وجل- يتفرغ للعبادة؛ من صلاة وذكر وقراءة قرآن، وغير ذلك مما يُقرب إلى الله تعالى من العبادات، هذا هو الاعتكاف والاعتكاف.

المشروع المطلوب من الإنسان فعله هو الاعتكاف في العشر الأواخر من رمضان، كما كان النبي صلى الله عليه وسلم يفعل، فإن النبي صلى الله عليه وسلم «كَانَ يَعْتِكَفُ الْعَشْرَ الْأَوَاخِرَ مِنْ رَمَضَانَ». تحرِّيًا لليلة القدر، وكان قبل ذلك «قد اعتكف العَشْرَ الأَوَّلَ، ثم الأَوْسَطَ، ثم قيل له: إن ليلة القدر في العشر الأواخر من رمضان، فاعتكف العشر الأواخر من رمضان حتى توفاه الله -عز وجل-».

ولم يُنقل عن النبي صلى الله عليه وسلم أنه شرع لأمته الاعتكاف في غير رمضان، ولا أنه اعتكف في غير رمضان إلا سَنَةً، فترك الاعتكاف في العشر الأواخر من رمضان ثم قضاه في شوال. هذا هو الاعتكاف المشروع أن يكون في العشرة الأواخر من رمضان، تحريًا لليلة القدر، وتفرُّعًا للعبادة فيها، ولكن مع ذلك يصح الاعتكاف في غير رمضان، ودليل ذلك حديث عمر بن الخطاب رضي الله عنه أنه استفتى النبي صلى الله عليه وسلم «فقال: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّي نَذَرْتُ فِي الجَاهِلِيَّةِ أَنْ أَعْتَكِفَ لَيْلَةٌ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، قَالَ: «أَوْفِ بِنَذْرِكَ».

فدل هذا على جواز الاعتكاف في غير رمضان، ولكننا لا نطلب ذلك من الإنسان، ونقول له: اعتكف في غير العشر الأواخر من رمضان. لأنه لم يرد في السُّنَّة، وأما ما ذكره بعض الفقهاء من أنه ينبغي للإنسان إذا دخل المسجد أن ينوي الاعتكاف مدة لبثه فيه، فنقول: هذا لا أصل له من السُّنَّة، بل ظاهر السُّنَّة خلافه، فإن النبي صلى الله عليه وسلم رغب في البكور إلى الجمعة، وقال: «مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ غُسْلَ الجَنَابَةِ ثُمَّ رَاحَ، فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَدَنَةٌ، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّانِيَةِ، فَكَأَنَّها قَرَّبَ بَقَرَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّالِثَةِ، فَكَأَنَّهَا قَرَّبَ كَبْشًا أَقْرَنَ، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الرَّابِعَةِ، فَكَأَنها قَرَّبَ دَجَاجَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الْخَامِسَةِ، فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَيْضَةً».

ولم يشر النبي صلى الله عليه وسلم في هذا إلى أن ينوي الإنسان المتقدم الاعتكاف مدة بقائه في انتظار الجمعة، ولو كان هذا من الأمور المشروعة ما أخفاه النبي صلى الله عليه وسلم على أمته؛ لأننا نعلم أنه أحرص الناس على إبلاغ العلم، وأحرص الناس على نفع الخَلْقِ، فلا يمكن أن يَدَعَ شيئًا ينفعهم دون أن يخبرهم به.

ولا أعلم إلى ساعتي هذه أن النبي صلى الله عليه وسلم وأرشد الأمة إلى أن ينوي الرجل إذا دخل المسجد الاعتكاف مدة لبثه فيه، وعلى هذا فلا يُسَنُّ لمن قصد المسجد للصلاة، أو لقراءة العلم، أو للدراسة، أو ما أشبه ذلك، أن ينوي الاعتكاف مدة لبثه فيه، ثم إن الاعتكاف يكون في المسجد الحرام، وفي المسجد النبوي، وفي المسجد الأقصى، وفي غيرها من المساجد.

وأما ما يروى عن النبي صلى الله عليه وسلم من حديث حذيفة أنه «لَا اعْتِكَافَ إِلَّا فِي هَذِهِ المَسَاجِدِ الثَّلَاثَةِ: مَسْجِدِ المَدِينَةِ، وَمَسْجِدِ مَكَّةَ، وَمَسْجِدِ إِيلِيَاءَ». فهذا إن صح فالمراد به أن الاعتكاف الأكمل والأفضل ما يكون إلا في هذه المساجد الثلاثة؛ لأن هذه المساجد الثلاثة أفضل المساجد على وجه الأرض، وهي التي تُضاعَفُ فيها الصلاة، وتُشَدُّ إليها الرحال؛ لقول النبي صلى الله عليه وسلم: «لَا تُشَدُّ الرَّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: مَسْجِدِي هَذَا، وَمَسْجِدِ الْحَرَامِ، وَمَسْجِدِ الْأَقْصَى».

وقول السائل: هل الاعتكاف في المسجد الحرام أفضل من غيره؟ جوابه: نعم، الاعتكاف في المسجد الحرام أفضل من الاعتكاف في المساجد الأخرى، ويليه الاعتكاف في المسجد النبوي ويليه الاعتكاف في المسجد الأقصى، ثم المساجد الأخرى الأفضل منها فالأفضل.

ولكن ها هنا مسألة ينبغي أن نتفطن لها، وهي: أن مراعاة ذات العبادة أولى من مراعاة زمانها ومكانها، أي ما عاد إلى ذات العبادة من الفضائل أولى بالمراعاة مما عاد إلى مكانها أو زمانها، يعني أن الإنسان لو كان اعتكافه في مسجد آخر غير المساجد الثلاثة أكمل وأشدَّ خشوعًا الله -عز وجل- وأكثر في العبادة، كان اعتكافه في هذه المساجد أفضل؛ لأن هذا الفضل يعود إلى ذات العبادة.

ودليل هذا من السنة وكلام أهل العلم أن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «لَا صَلَاةَ بِحَضْرَةِ الطَّعَامِ، وَلَا هُوَ يُدَافِعُهُ الْأَخْبَثَانِ». ومقتضى هذا الحديث أن يُؤخّر الإنسان الصلاة عن أول وقتها حتى يقضي حاجته من مأكول أو تخل، وهذا يستلزم تأخير الصلاة عن أول وقتها مع أن الصلاة في أول الوقت أفضل، لكن النبي صلى الله عليه وسلم الى مراعاة الزمان هنا من أجل إكمال العبادة ذاتها.

ويرى أهل العلم أن رَمْلَ الطائف في طواف القدوم أولى من دنوه من الكعبة، وعللوا ذلك بأن الرمل فضيلة تتعلق بذات العبادة، والدنو من البيت فضيلة تتعلق بمكانها، ومراعاة ما يتعلق بذات العبادة أولى من مراعاة ما يتعلق بمكانها، وهذه نقطة ينبغي للإنسان ولا سيما طالب العلم أن يلاحظها، وهي المحافظة على فضيلة ذات العبادة أكثر من المحافظة على مكانها وزمانها. فضيلة الشيخ: ما الأمور التي يجب أن يفعلها المعتكف؟

فأجاب -رحمه الله تعالى-: لا يجب عليه فعل شيء أكثر من غيره، لكنه يتجنّب أشياء لا يتجنبها غيره، ومنه قوله تعالى: ﴿ وَلَا تُبَشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ﴾ [البقرة: ۱۸۷]. فيَحْرُم على المعتكف مباشرة النساء في حال الاعتكاف، ويحرم عليه أيضًا أن يخرج من معتكفه إلا ما دعت الحاجة إليه؛ كالخروج إلى الأكل والشرب إذا لم يتأتّ حصولهما عنده في المسجد، وكخروجه إلى البول أو الغائط، وكخروجه إلى غُسل واجب لا يحصل له في المسجد، وما أشبه ذلك من الأمور الضرورية.