(۱۳۰۸) سوال: برای چند مسافر، وقت نماز فرا رسید و آنان آبی به همراه نداشتند. هوا بارانی بود و در کنار راه، برکه‌‌ای وجود داشت که در پاکی آن تردید داشتند. همچنین چند کارگر در مسیر راه کار می‌کردند که مسلمان نبودند و مسافران ترسیدند که آن کارگران، از آب برکه استفاده کرده‌اند. پس تصمیم گرفتند از آن آب استفاده نکنند و تیمم نمایند؛ با این که زمین مرطوب بود و غباری هم پیدا نکردند. اما پیش از این‌که وقت نماز به پایان برسد، آب پیدا کردند. حکم شرع در این وضعیت چیست؟
جواب:این موضوع چند چیز را شامل می‌شود:
اول: مسافران ترسیدند آب ناپاک باشد و به همین خاطر از آن استفاده نکردند؛ با این که آب باران است. الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید:
{وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا} [فرقان: ۴۸]: ( و آب پاکی را از آسمان فروریختیم).
پس آبی که از آسمان می‌ریزد، یکی از پاک‌ترین آب‌ها است. به عبارت دیگر، پاکیزه و پاک‌کننده (طاهر و مطهِر) می‌باشد. تردیدی که درباره‌ی کارگران غیرمسلمان در اطراف آن آب داشتند، مانع استفاده از آن آب نمی‌شود؛ زیرا اصل بر پاک بودن آب است. پس باید با آن آب وضو بگیرند و تیمم نکنند؛ زیرا اگر کسی در پاکی یا نجاست آب تردید داشت، باید به اصل آن آب بنگرد. اگر آن آب در اصل پاک بود، پس آن را پاک بشمارد و در این صورت، شک تاثیری در طاهر بودن آن آب ندارد و آن را نجس نپندارد. اما اگر آن آب در اصل خود نجس باشد، پس نجس به شمار آورد. آبی که در آن برکه بود، در اصل پاک است؛ پس پاکیزه (طاهر) و پاک‌کننده (مطهِّر) محسوب می‌شود.
دوم: گفتید که زمین مرطوب بود و با این که غبار و خاک خشک نیافتند، تیمم کردند. در پاسخ باید گفت که اگر زمین مرطوب باشد یا خشک، خاکی یا شنی یا سنگی باشد، تیمم جایز است. زیرا این فرمایش الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ عام است: {فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ} [مائده: ۶]: ( با خاک پاک تیمم کنید و صورت‌ها و دستانتان را با آن مسح نمایید).
صعید یعنی هر چیزی که بر روی زمین باشد.
پیامبرﷺ مي‌فرمايد: «و زمین برایم محل نماز و پاک قرار گرفت. هر کسی از امتم که وقت نمازش فرارسید، پس نماز بخواند».[۱] پس تیمم بر هر زمینی جایز است.
سوم: گفتید: نماز خواندند و آن‌گاه آب پیدا کردند. کسی که آب نداشت و تیمم نمود و سپس نماز خواند، اگر در وقت نماز هم آب پیدا کرد، نیاز نیست دوباره بخواند. زیرا وقتی آب نداشت، با تیمم کردن و نماز خواندن، نماز را از گردن خود ساقط کرده است. اما این مسافران در وضعیتی تیمم نمودند که تیمم درست نبود؛ زیرا باید با آب آن برکه وضو می‌گرفتند. پس برای احتیاط، نمازشان را دوباره بخوانند. اگر در همان وقت دوباره نخواندند، باید به همان شکل دوباره بخوانند. یعنی اگر نمازشان قصر بوده، باید دوباره آن را قصر بخوانند؛ هر چند در شهرشان باشند.
زیرا دیدگاه ارجح و درست‌تر این است که اگر کسی بخواهد نماز قصر را دوباره بخواند، باید آن را قصر انجام دهد. نیز، اگر کسی بخواهد نماز کاملی را اعاده نماید، باید آن را کامل بخواند. زیرا پیامبرﷺ می‌فرماید: «کسی که نمازش را فراموش کرد، وقتی به یاد آورد، باید آن را بخواند و جز این، کفاره‌ای ندارد». عبارت: «باید آن را بخواند» یعنی به همان شکل که خوانده است، دوباره بخواند.[۲]
***
[۱] صحیح بخاری: کتاب التیمم، حدیث شماره (۳۳۵). صحیح مسلم: کتاب المساجد و مواضع الصلاة، باب جعلت لی الأرض مسجدا و طهورا، حدیث شماره (۵۲۱). از جابر بن عبدالله انصاری رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «وجُعِلَتْ لي الأرْضُ مَسْجِدًا وطَهُورًا، وأَيُّما رَجُلٍ مِن أُمَّتي أدْرَكَتْهُ الصَّلَاةُ فَلْيُصَلِّ»
[۲] صحیح مسلم: کتاب المساجد و مواضع الصلاة، باب قضاء الصلاة الفائئة و استحباب تعجیل قضائها، حدیث شماره (۶۸۴). از انس بن مالک رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «من نسِيَ صَلاة، فلْيُصَلِّيها إذا ذكرها و لا كفارةَ لها إلا ذلك».
