(۱۰۶۷) سه چیزی که بعد از مرگ سودمند هستند

(۱۰۶۷) سوال: معنی این حدیث چیست: «انسان وقتی بمیرد عملش قطع می‌شود مگر در سه چیز: صدقه‌ی جاریه یا علمی که به دیگران نفع برساند یا فرزند صالحی که برای او دعا کند»؟[۱]

جواب:

واضح است که وقتی انسان بمیرد، عملش قطع می‌شود؛ چون از دنیا رفته و عمل برای وقتی است که زنده است. اما در سه مورد، عملش قطع نمی‌شود؛ زیرا او سبب آن بوده است:

اول: صدقه‌ی جاریه؛ یک خیر مستمر است. مثل اینکه شخصی باغ یا خانه‌اش را وقف فقرا کند و تا زمانی که فقرا از مال او یا از ثمره‌ی باغش استفاده کنند، برای او پاداش نوشته می‌شود. این اجری است که بعد از مرگ نیز به او می‌رسد؛ زیرا او سبب وجود آن است.

دوم: علم سودمند؛ که به دیگران بیاموزد و آنها را به سمت خیر و کارهای خوب راهنمایی کند. پس اگر به مردم چیزی یاد دهد و مردم بعد از مرگش از آن علم استفاده کنند، او ثواب می‌برد. البته بدون اینکه از پاداش آنها چیزی کم شود. زیرا کسی که مردم را به سوی خیر راهنمایی می‌کند، مانند کسی است که دارد آن را انجام می‌دهد. این نشانگر برکت علم و فایده‌ی آن در دنیا و آخرت است.

سوم: فرزند صالحی که بعد از مرگش برای او دعا می‌کند؛ زیرا فرزند یکی از چیزهایی است که انسان کسب می‌کند. به همین خاطر پیامبرﷺ در حدیث می‌فرماید: «یا فرزند صالحی که برای او دعا کند». زیرا اگر صالح نباشد، فقط به خودش اهمیت می‌دهد و به پدر و مادر توجهی نخواهد کرد. این نشان می‌دهد که بسیار مهم است انسان فرزندانش را درست تربیت کند تا در زندگی و بعد از مرگش به درد او بخورند.

این فرموده‌ی پیامبرﷺ: «فرزند صالحی که برای او دعا کند» اشاره به این دارد که دعا برای پدر یا دیگر اقارب بهتر از این است که انسان عبادتی را انجام دهد و ثوابش را به آنها اهدا کند. زیرا پیامبرﷺ نفرمود: (فرزند صالحی که برای او نماز بخواند یا روزه بگیرد یا برای او صدقه بدهد) در حالی که سیاق حدیث در مورد عمل است. فرمود: «عملش قطع می‌شود مگر در سه مورد». پس اگر عمل فرزند برای پدر مرده‌اش، از اعمالی بود که می‌شد برای او فرستاد، پیامبرﷺ آن را بیان می‌کرد. همچنین دعای انسان برای پدر و مادر بهتر از تسبیح گفتن برای آنهاست. همچنین دعا بهتر از قرائت قرآن یا نماز یا صدقه دادن و اهدای ثوابشان به میت است. انسان خود محتاج عمل صالح است.

پس بهتر است که عمل صالح را برای خود انجام دهد و برای پدر و مادرش هر دعایی که دوست داشت، بکند.

نکته‌ی دیگر اینکه اگر در حدیث آمده: «یا فرزند صالحی که برای او دعا کند»، بدان معنا نیست که اگر کسی غیر از فرزندش برای او دعا کند، سودی برایش ندارد. بلکه دعای برادر مسلمانت برایت مفید است؛ حتی اگر از نزدیکانت نباشد. الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ} [حشر: ۱۰]. (کسانی که بعد از آنها می‌آیند می‌گویند: پروردگارا ما را و برادران ما را که در ایمان آوردن بر ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دلهایمان کینه‌ای نسبت به مومنان مگذار. پروردگارا تو رئوف و رحیمی).

الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ این اخیار را چنین توصیف کرده که برای خود و برادرانشان که در ایمان از آنها پیشی گرفته‌اند، دعا می‌کنند. این هم شامل زندگان و هم شامل مردگان می‌شود. پیامبرﷺ می‌فرماید: «هر مسلمانی که چهل نفر موحد بر جنازه‌ی او نماز بخوانند، الله آنها را شفیع او قرار می‌دهد».[۲]

پیامبرﷺ بیان کرده که میت از دعای کسانی که بر او نماز می‌خوانند، فایده می‌برد. در این صورت، توضیح این قسمت از حدیث که فرمود: «فرزند صالحی که برای او دعا می‌کند»، این است که فرزند صالح، پاره‌ای از او و انگار خود اوست. به همین خاطر می‌فرماید: «عمل او قطع می‌شود مگر در این سه مورد». در اینجا دعای فرزند برای پدر را مانند عمل خود پدر قرار می‌دهد. برخی به این حدیث استدلال کرده و اهدای ثواب به مردگان را جایز نمی‌دانند. آنها می‌گویند : چون رسول اللهﷺ می‌فرماید: «عمل قطع می‌شود جز در این سه مورد».

اما بر این استدلال اشکالاتی نیز وارد است. زیرا پیامبرﷺ می‌فرماید: «عمل او قطع می‌شود» و نمی‌گوید عمل برای او قطع می‌شود. بنابراین اگر کسی غیر از فرزند، ثواب عبادتش را به مسلمانی اهدا کند، آن ثواب به او نفع می‌رساند. اگر شما برای شخصی غیر از پدران و مادرانت حج کنى، برای او سودمند خواهد بود. همچنین اگر به جای او عمره کنی یا صدقه بدهی، قول صحيح این است که به او فایده می‌رساند.

***

[۱] صحیح مسلم: کتاب الوصیة، باب ما یلحق الإنسان من الثواب بعد وفاته. حدیث شماره: (۱۶۳۱). از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إِذَا مَاتَ ابنُ آدَم انْقَطَعَ عنْه عَمَلُهُ إِلَّا مِن ثَلَاثَةٍ: مِن صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو له».

[۲] صحیح مسلم: کتاب الجنائز، باب من صلی علیه أربعون شفعوا فیه. حدیث شماره: (۹۴۸). از عبدالله بن عباس رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «ما مِن مُسْلِمٍ يَمُوتُ، فَيَقُومُ علَى جَنَازَتِهِ أَرْبَعُونَ رَجُلًا، لا يُشْرِكُونَ باللَّهِ شيئًا؛ إلَّا شَفَّعَهُمُ اللَّهُ فِيهِ».

تعداد بازدید: 12

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: ما معنى الحديث الشريف: «إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلا من ثلاث: صدقة جارية، أو علم ينتفع به، أو ولد صالح يدعو له»؟ أفيدونا بارك الله فيكم.

فأجاب – رحمه الله تعالى-: معروف أن الإنسان إذا مات فإنه ينقطع عمله؛ لأنه مات، والعمل إنما يكون في الحياة، إلا من هذه الأمور الثلاثة؛ لأنه هو السبب فيها:

أولا: الصدقة الجارية؛ وهي الخير المستمر، مثل أن يُوقف الرجل بستانه على الفقراء، أو يُوقِف عَقارَه على الفقراء، فإن الفقراء ما داموا ينتفعون بهذا العطاء، أو ينتفعون بثمرة هذا البستان فإنه يُكتب له، وهو أجرٌ حاصل بعد موته، لكن هو السبب في إيجاده.

ثانيا : العلم ال الذي يُنتفع به؛ بأن يُعلم الناس ويدلهم على الخير وعلى فعل المعروف، فإذا علم الناس وانتفعوا بعلمه بعد موته فإن له أجرهم، من غير أن ينقص من أجورهم شيء؛ لأن الدال على الخير كفاعل الخير، وهذا دليل على بركة العلم وفائدته في الدنيا والآخرة.

ثالثا: الولد الصالح الذي يدعو له بعد موته؛ فلأن الولد من كشب الإنسان، وقال عليه الصلاة والسلام في الحديث: «أو ولد صالح يدعو له»؛ لأن غير الصالح لا يهتم إلا بنفسه، فلا يهتم بأبيه أو أمه، وفيه إشارة إلى أنه من المهم جدًّا أن يُرَبِّي الإنسان أولاده تربية صالحة، حتى ينفعوه في حياته وبعد مماته.

وفي قوله عليه الصلاة والسلام: «أو ولد صالح يدعو له» إشارة إلى أن الدعاء للأب أو لغيره من الأقارب أفضل من أن يقوم الإنسان بعبادة يتعبد الله بها ويجعل ثوابها لهم؛ لأن النبي – عليه الصلاة والسلام- لم يقل: أو ولد صالح يصلى له، أو يصوم له، أو يتصدق له، مع أن سياق الحديث في العمل: «انقطع عمله إلا من ثلاث»، فلو كان عمل الإنسان لأبيه بعد موته مما يُنْدَب إليه لَبَيَّنَه النبي صلى الله عليه وسلم وأيضًا يكون دعاء الإنسان لوالديه أفضل من أن يسبح أو يقرأ أو يصلى أو يتصدق ويجعل ثواب ذلك لهم، والإنسان محتاج إلى العمل الصالح، فليجعل العمل الصالح لنفسه، وليَدْعُ لوالديه بما يُحِب.

ولا يعني قوله عليه الصلاة والسلام أو ولد صالح يدعو له»، أنه لو دعا له غير ولده لم ينتفع به، بل دعاء أخيك المسلم نافع لك ولو كان ليس قريبا لك، قال الله تعالى: ﴿ وَالَّذِينَ جَاءُو مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلَّا لِلَّذِينَ ءَامَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ ﴾ [الحشر: ١٠]. فوصف الله هؤلاء الأخيار بأنهم يدعون لأنفسهم ولإخوانهم الذين سبقوهم بالإيمان، وهذا يشمل إخوانهم الأحياء والأموات، وقال النبي -عليه الصلاة والسلام: «ما من مسلم يموت فيقوم على جنازته أربعون رجلًا لا يشركون بالله شيئًا إلا شَفّعهم الله فيه».

حيث بين النبي عليه الصلاة والسلام لو أن الميت ينتفع بدعاء المصلين عليه، ويكون قوله صلى الله عليه وسلم في الحديث: «أو ولد صالح يدعو له» مبنيًا على أن الولد الصالح الذي هو بَضْعَةٌ منه كأنه هو نفسه، ولهذا قال: «انقطع عمله إلا من ثلاث»، فجعل دعاء الولد لأبيه من عمل الأب. وقد استدل بعض الناس بهذا الحديث على أنه لا يجوز إهداء القرب للأموات، قالوا: لأن النبي صلى الله عليه وسلم قال: «انقطع عمله إلا من ثلاث».

ولكن في الاستدلال هذا نظرا؛ لأن النبي – عليه الصلاة والسلام- قال: انقطع عمله ولم يقل: انقطع العمل له فلو أن أحدا من الناس غير الابن أهدى ثواب قُرْبَة إلى أحد من المسلمين فإن ذلك ينفعه، لو أنك حججت عن شخص ليس من آبائك وأمهاتك نفعه ذلك، وكذلك لو اعتمرت عنه، أو تصدقت عنه، فإنه ينفعه على القول الراجح.