(۹۸۵) سوال: می‌خواهم معنی این دو آیه را توضیح دهید و بفرمایید که آیا بین آن دو تعارض وجود دارد؟ آیه‌ی اول در سوره‌ی سجده: {يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ} [سجده: ۵]: (کار را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند، سپس در روزی که مقدار آن هزار سال از سال‌هایی است که شما می‌شمارید؛ به سوی او بالا می‌رود). آیه‌ی دوم، در سوره‌ی معارج: {تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ} [معارج: ۴]: (فرشتگان و جبریل به سوی او عروج می‌کنند، در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است).
جواب:
خوب است قبل از پاسخ به سوال، اشاره کنم که در قرآن و سنت صحیح رسول اللهﷺ به هیچ عنوان تعارضی وجود ندارد. تعارضی که به نظر انسان می‌آید، یا از کم فهمی و یا از کم علمیست. وگرنه در قرآن و سنت صحیح رسول اللهﷺ مطلقا تعارضی وجود ندارد. الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا} [نساء: ٨٢]: (آیا در قرآن نمی‌اندیشند؟ که اگر از سوی غیر الله بود، قطعاً اختلاف بسیار در آن می‌یافتند).
پس تو ای سوال کننده، هنگامی که به نظرت تعارضی بین دو آیه از قرآن یا دو حدیث از رسول اللهﷺ یا بین آیه و حدیث پیدا کردی، چندین بار آن را بخوان که بتوانی به حق برسی و بین آن دو جمع بندی نمایی. اما اگر از آن عاجز ماندی، بدان که یا از کم فهمی توست یا از کم علمی تو. به هیچ عنوان، قرآن و سنت صحیح رسول اللهﷺ را به تعارض و تناقض متهم نکن.
پس از این مقدمه می‌گویم: دو آیه‌ای که سائل ذکر کرد، یعنی آیه‌ی سوره‌ی سجده: {يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ} [سجده: ۵]: (کار را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند، سپس در روزی که مقدار آن هزار سال از سال‌هایی است که شما می‌شمارید؛ به سوی او بالا می‌رود.) و آیه‌ی سوره‌ی معارج: {تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ} [معارج: ۴]: (فرشتگان و جبریل به سوی او عروج می‌کنند، در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است).
جمع بین این دو چنین است: آیه‌ی سوره‌ی سجده مربوط به دنیاست. زیرا او سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ امور جهان هستی را از آسمان به سوی زمین تدبیر می‌کند. سپس در روزی که مقدار آن هزار سال بر اساس شمارش ماست، اعمال به سوی او بالا می‌رود. اما این هزار سال در یک روز است و اگر بر اساس سال‌هایی باشد که ما شمارش می‌کنیم، هزار سال می‌بود.
بعضی از اهل علم گفته‌اند: این آیه به چیزی اشاره دارد که در حدیث از رسول اللهﷺ آمده که «فاصله‌ی بین آسمان دنیا و زمین پانصد سال است».[۱] در این صورت، وقتی که از آسمان نازل شود و دوباره به آسمان باز گردد، هزار سال طول می‌کشد.
اما آیه‌ی سوره‌ی معارج، در مورد روز قیامت است. چنان که می‌فرماید: {سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ * تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ} [معارج: ۱-۴]: (پرسنده‌ای از عذاب واقع شونده‌ای پرسید. برای کافران است و آن را بازدارنده‌ای نیست. از سوی الله صاحب مراتب و درجات است. فرشتگان و جبریل به سوی او عروج می‌کنند). این قسمت از آیه: {تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ} : (فرشتگان و جبریل به سوی او عروج می‌کنند)، مرتبط با {الْمَعَارِجِ} یعنی (مراتب و درجات) است.
آنجا که سخن از روز پنجاه هزار ساله می‌کند، ربطی به عروج ملائکه و جبریل ندارد. بلکه مربوط به ماقبل از آن است که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ * تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ} [معارج: ۱-۴]: (از عذاب واقع شونده‌ای. برای کافران است و آن را بازدارنده‌ای نیست. از سوی الله صاحب مراتب و درجات است. فرشتگان و جبریل به سوی او عروج می‌کنند در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است).
پس یعنی عذابی که در این روز، کافران را در بر می‌گیردمقدارش پنجاه هزار سال است و این عذاب، چنین است که فرمود: {لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ * تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ} [معارج: ۱-۴]: (آن را بازدارنده‌ای نیست. از سوی الله صاحب مراتب و درجات است. فرشتگان و جبریل به سوی او عروج می‌کنند) که این جمله، معترضه است. بر اساس این توضیح، آیه‌ی معارج مربوط به روز قیامت است. در صحیح مسلم از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ در داستان مانعین زکات روایت شده که «در آتش جهنم داغ کرده می‌شود و به وسیله‌ی آن، پشت، پهلو و پیشانی‌اش داغ می‌شود. هر گاه سرد شوند، دوباره داغ می‌گردند و این کار در روزی که طول آن به اندازه‌ی پنجاه هزار سال است، همین طور تکرار می‌شود». [۲]
پس با این توضیح، معلوم شد که بین این دو آیه هیچ تعارضی وجود ندارد، چون در دو محل متفاوت هستند. و الله اعلم.
***
[۱] جامع ترمذی: کتاب صفة الجنة، باب ما جاء فی صفة ثیاب أهل الجنة. حدیث شماره: (۲۵۴۰). از ابوسعید خدری رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «ارْتِفَاعُهَا لَكَمَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ مَسِيرَةَ خَمْسِ مِائَةِ سَنَةٍ».
[۲] صحیح مسلم: کتاب الزکاة، باب إثم مانع الزکاة. حدیث شماره: (۹۸۷). با این لفظ: «أنه يُحمي عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ، فَيُكْوَى بِهَا جَنْبُهُ، وَجَبِينُهُ، وَظَهْرُهُ، كُلَّمَا بَرَدَتْ أُعِيدَتْ لَهُ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ».
