(۸۸۵) سوال: تفسیر این آیه چیست: {وَإِن تُبْدُوا مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللَّهُ} [بقره: ۲٨٤]: (و اگر آنچه را در دل خود دارید، آشکار کنید یا آن را پنهان نمایید، الله شما را به آن محاسبه می‌کند)؟
جواب:
وقتی این آیه نازل شد، بر صحابه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُم گران آمده، به امید تخفیف، نزد پیامبرﷺ رفته، به زانو افتادند. پیامبرﷺ فرمود: «بگویید: شنیدیم و اطاعت کردیم»،[۱] گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم. بنابراین الله به آنها تخفیف داد و نازل کرد:
{لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ} [بقره: ٢٨٦]: (الله هیچ‌کس را جز به اندازه‌ی توانش، مکلّف نمی‌کند. آنچه به دست آورده به سود او و آنچه به‌دست آورده به زیان اوست. پروردگارا؛ اگر فراموش یا خطا کردیم، ما را مؤاخذه نکن. بار الها؛ بارگران را بر ما مگذار، چنان‌که آن را بر کسانی که پیش از ما بودند؛ گذاشتی. پروردگارا؛ آنچه را که طاقت تحمل آن را نداریم بر ما مگذار و ما را بیامرز و به ما رحم فرمای. تو مولا و سرور مایی، پس ما را بر گروه کافران پیروز گردان).
الله تکلیف و مشقت را از آنها برداشت مگر در آنچه توانش را داشتند و از همین رو پیامبرﷺ فرمودند: «الله از وسوسه‌هايی که در دل‌های امت من می‌گذرد، تازمانی‌که آن را عملی نکرده يا بر زبان نياورده‌اند، گذشت کرده است».[۲] پس حدیث نفس به هر اندازه از بدی و زشتی برسد، تا وقتی که انسان از آن کراهت دارد و بدان تمایل نداشته باشد، هیچ زیانی به او نمی‌رساند. دلیلش نیز این فرموده‌ی الله عَزَّوَجَلَّ است: {لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}. (الله هیچ کس را جز به اندازه‌ی توانش مکلف نمی‌کند).
***
[۱] صحیح مسلم: کتاب الإیمان، باب بیان قوله تعالی: {وَإِن تُبْدُوا مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ}، حدیث شماره: (۱۲۵). از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «قُولُوا: سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا».
[۲] صحیح بخاری: کتاب العتق، باب الخطأ و النسیان فی العتاقة و الطلاق و نحوه، حدیث شماره: (۲۵۲۸)، و صحیح مسلم: کتاب الإیمان، باب تجاوز الله عن حدیث النفس و الخواطر بالقلب إذا لم تستقر، حدیث شماره: (۱۲۷). از ابوهریره رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ با این لفظ: «إِنَّ اللَّهَ تَجَاوَزَ عَنْ أُمَّتِي مَا حَدَّثَتْ بِهِ أَنْفُسَهَا، مَا لَمْ تَعْمَلْ أَوْ تَتَكَلَّمْ».
