(۸۷۸) سوال: معنی این فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ چیست:{ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ * فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ * وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ * أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ} [بقره: ۱۹۹-۲۰۲]:

(آنگاه از آنجا كه مردم باز مى‌گردند، باز گرديد و از الله آمرزش بخواهيد. به راستى که الله غفور رحیم است. پس چون مناسک خود را به جای آورید، الله را یاد کنید همانند یاد کردن پدرانتان بلکه بیشتر از آن. از مردم کسانی هستند که می‌گویند پروردگارا! به ما در دنیا عطا کن و او را در آخرت بهره‌ای نیست. و از آنان کسانی هستند که میگویند: پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت (نیز) نیکی (عطا فرما) و ما را از عذاب آتش نگه دار. اینانند که از آنچه بدست آورده‌اند، بهره‌ای دارند. و الله سریع الحساب است)؟

جواب:

الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ}، (آنگاه از آنجا كه مردم باز می‌گردند، باز گرديد). از آنجایی که اهل مکه در عرفه توقف نمی‌کردند، بلکه در مزدلفه توقف می‌کردند. می‌گفتند: ما اهل حرم هستیم و فقط در حرم توقف می‌کنیم. به همین خاطر نیز در مزدلفه توقف می‌کردند. از این رو، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرمود: {ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ}. (آنگاه از آنجا كه مردم باز مى‌گردند، باز گرديد). که منظور عرفه است. به همین خاطر، جابر رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ در توصیف حج رسول اللهﷺ می‌گوید: «هنگامی که رسول اللهﷺ به مزدلفه رفت، قریش شک نکردند که رسول اللهﷺ از آن بیرون نمی‌رود و محل نزول او آن جا خواهد بود؛ اما رسول اللهﷺ از آنجا گذشت تا این که به عرفات رسید و در آنجا منزل گرفت».[۱]

رسول اللهﷺ کاری که قریش در جاهلیت انجام می‌دادند را انجام نداد. بلکه از مزدلفه خارج شد تا به نَمره رسید و توقف کرد. سپس وقتی خورشید رو به زوال بود، به عرفه رفت و آنجا توقف کرد. الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به همه و از جمله قریش، دستور داد تا از آنجایی که همه برمی‌گردند، برگردند.

{وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ}: (و از الله آمرزش بخواهید). یعنی از الله تَعَالَىٰ طلب مغفرت کنید و مغفرت یعنی پوشاندن و بخشیدن گناه.

{إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ * فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا}. (به راستی الله غفور رحیم است. پس چون مناسک خود را به جای آورید، الله را یاد کنید همانند یاد کردن پدرانتان بلکه بیشتر از آن). این بدان خاطر است که انسان وقتی از  عبادتی فارغ شد چه بسا کسالت به او دست دهد و دست از ذکر الله بکشد. به همین خاطر الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ به انسان امر می‌کند که وقتی مناسک حج را تمام کرد به ذکر پروردگارش مشغول شود.

چنان که در سوره‌ی جمعه آمده:{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ} [جمعه: ۹-۱۰]: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که در روز جمعه برای نماز اذان گفته شد به سوی ذکر الله بشتابید و خرید و فروش را رها کنید، اگر بدانید این برای شما بهتر است. پس هنگامی که نماز پایان یافت، در زمین پراکنده شوید و از فضل الله طلب کنید و الله را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید). الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ امر به ذکر می‌کند چون مظنه‌ی غفلت وجود دارد و این هنگامی است که انسان نماز را تمام کرده و سپس به دنبال تجارت برود. به همین خاطر الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرمود:{وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}. (و الله را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید).

سپس الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ مردم را به دو گروه تقسیم می‌کند:

کسانی که می‌گویند: پروردگارا به ما دنیا عطا کن و همّ و فکرشان آخرت نیست.

کسانی که می گویند: پروردگارا دنیا و آخرتمان را نیکو گردان و ما را از عذاب جهنم نجات ده. اينها كسانى هستند كه از آنچه به دست آورند، بهره‌اى دارند، و الله سریع الحساب است.

***

^[۱] صحیح مسلم: کتاب الحج، باب حجة النبیﷺ، حدیث شماره: (۱۲۱۸). از جابر بن عبدالله انصاری رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُمَا با این لفظ: «أَجَازَ رَسُولُ اللَّهِﷺ مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ، لَمْ تَشُكَّ قُرَيْشٌ أَنَّهُ سَيَقْتَصِرُ عَلَيْهِ، وَيَكُونُ مَنْزِلُهُ ثَمَّ، فَأَجَازَ، وَلَمْ يَعْرِضْ لَهُ حَتَّى أَتَى عَرَفَاتٍ، فَنَزَلَ».