(۷۴۶) سوال: حدیثی از رسول‌اللهﷺ شنیدم بدین معنا که هر کس سوره یا آیه‌ای از قرآن را حفظ کرده، سپس آن را فراموش نمود، مرتکب گناه شده است. جناب شیخ! صحت این حدیث تا چه اندازه است؟

جواب:

این حدیث پیامبرﷺ تهدید شدیدی است برای کسی که آیه‌ای از قرآن را حفظ نموده و سپس آن را فراموش کند. نیز، در صورت صحت این حدیث، منظور این است: کسی که این آیه را از روی تحقیر و سهل انگاری و رویگردانی و بی اهمیت شمردنش، فراموش کند، وعید شامل حالش می‌شود. اما کسی که به اقتضای طبیعت بشری یا به خاطر مشغول شدن به امور واجب زندگی و خانواده، آن را فراموش کند، گناهی بر او نیست. از پیامبرﷺ ثابت است که آیه‌ای را در نماز فراموش کردند و ابی بن کعب رضی الله عنه بعد از سلام نماز آن را به ایشان متذکر شد. فرمودند: «چرا زمانی که فراموش کردم مرا یادآوری نکردی»؟[۱] یعنی همان موقع که در نماز بودیم چرا به من متذکر نشدی.

همچنین در روایت آمده که ایشان ﷺ از جایی می‌گذشتند و شنیدند که مردی در خانه قرآن تلاوت می‌کند. فرمودند: «الله فلانی را رحمت کند؛ آیه‌ای را به یادم آورد که آن را فراموش کرده بودم».[۲] همچنین فراموشی جزئی از سرشت بشر است. چنان که پیامبرﷺ فرمودند: «من بشری مثل شما هستم. همانطور كه شما دچار فراموشی می‌شويد، من نيز دچار فراموش می‌شوم».[۳]

عجیب این است که برخی به خاطر ترس از عقوبت الله تعالی بازیچه‌ی هوای نفس شده می‌گوید: من چیزی از قرآن را حفظ نمی‌کنم، چون می‌ترسم آن را فراموش کنم. او به این بهانه‌ی بی اصل و اساس، خود را از خیر محروم می کند. می‌گوییم: قرآن را حفظ کن و در حد استطاعتت بر آن مواظبت کن؛ چنان که پیامبرﷺ به آن امر نموده و فرموده: «قرآن سريعتر از شتری كه زانويش بسته باشد، می‌گريزد».[۴] تو قرآن را حفظ کرده و آن را همیشه تکرار کن. حال اگر به اقتضای طبیعت بشری و نه به خاطر رویگردانی از قرآن و نه از روی بی ارزش شمردنش، آن را فراموش کردی، خطری برایت ندارد و گناهی نداری.

***

^[۱] مسند احمد: شماره (۱۶۶۹۲). طبرانی: (ج۲۰، ۲۷، شماره ۳۴). ابن عساکر: (ج۷، ص۳۲۷). از مسور بن یزید اسدی رضی الله عنه با این لفظ: «هلّا کنت ذکَّرتَنیها»؟

^[۲] صحیح بخاری: کتاب فضائل القرآن، باب نسیان القرآن و هل یقول نسیت آیة کذا و کذا، حدیث شماره (۴۷۵۰). صحیح مسلم: کتاب صلاة المسافرین و قصرها، باب الأمر بتعهد القرآن وکراهة قول نسیت آیة کذا وجواز قول أنسیتها، حدیث شماره (۷۸۸)، از ام المومنین عایشه رضی الله عنها با این لفظ: «يَرْحَمُهُ اللَّهُ. لَقَدْ أَذْكَرَنِي كَذَا وَكَذَا. آيَةً كُنْتُ أَسْقَطْتُهَا مِنْ سُورَةِ كَذَا وَكَذَا».

^[۳] صحیح مسلم: کتاب المساجد، باب السهو فی الصلاة و السجود له. حدیث شماره (۵۷۲)، از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه با این لفظ: «إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ ‌أَنْسَى ‌كَمَا ‌تَنْسَوْنَ».

^[۴] صحیح بخاری: کتاب فضائل القرآن، باب استذکار القرآن و تعاهده. حدیث شماره (۵۰۳۳). و صحیح مسلم: کتاب المساجد، باب الأمر بتعهد القرآن و کراهة قول نسیت آیة کذا. حدیث شماره (۱۸۸۰)، از ابوموسی اشعری رضی الله عنه با این لفظ: «لَهُوَ أَشَدُّ تَفَصِّيًا مِنَ الْإِبِلِ فِي عُقُلِهَا».