(۴۷۸) حکم دعا خواندن بعد از نماز فرض

(۴۷۸) سوال: دعا خواندن بعد از نماز فرض، بدعت است یا مكروه؟

جواب:

دعا خواندن بعد از نماز فرض، بدعت است؛ زیرا پیامبر ﷺ این کار را انجام نداده است. انجام هر کاری به قصد عبادت الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ که رسول الله ﷺ آن را انجام نداده و به آن امر نکرده باشد و ثابت نشده باشد که از شریعت او است، بدعت است زیرا پیامبر ﷺ فرمود: «كُلُّ مُحدَثَةٌ بِدعَةٌ»: (هر نوآوری، بدعت است). پیامبر ﷺ ما را به وقت دعا در نماز، راهنمایی نموده و فرموده است: «وَأَمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ، فَقَمِنٌ أَنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ»^۱ : (هنگام سجده، بسیار دعا نمایید که شایسته ‌است دعایتان اجابت شود) همچنین پیامبر ﷺ هنگامی که تشهد را به عبد الله بن مسعود رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ آموزش می‌داد، فرمود: «ثُمَّ يَتَخَيَّرُ مِنَ المَسْألَةِ مَا شَاءَ»^۲ : (سپس هر طلب و درخواستی که می‌خواهد را برگزیند) يعني: قبل از این‌که سلام دهد و نمازش تمام شود؛ همان طور که نصوص و ادله‌ی شرعی بر دعا کردن قبل از سلام دلالت دارد، مقتضای نظر و قیاس صحیح نیز همین است که دعا قبل از سلام نماز باشد زیرا انسان تا وقتی در نماز است، در مقابل پروردگارش قرار دارد و با او مناجات می‌کند؛ با این حال، چرا درخواستش را به بعد از نماز که ارتباطش با الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ قطع می‌شود، موکول کند؟ این با نظر و قیاس صحیح، مخالف است.

بنابراین می‌گوییم: سنت چنین است که ذکر بعد از نماز فرض و دعا پیش از سلام انجام شود؛ زیرا الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: {فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِكُمْ} [النساء: ۱۰۳]: (نمازتان را که به پایان رساندید، الله را در حالت ایستاده، نشسته و بر پهلو خوابیده ذکر و یاد کنید) دعا بعد از نماز نفل نیز خلاف سنت است و از پیامبر ﷺ ثابت نشده که بعد از نماز نفل، دعا کرده باشد. می‌گوییم: اگر دوست دارید دعا کنید، همان طور که در موزد نماز فرض اشاره کردیم، پیش از سلام نماز، الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را به دعا فرا بخوان. اگر بگوید: “از پیامبر ﷺ ثابت است که به معاذ بن جبل رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ فرمود: «لا تدَعَنَّ دُبرَ كلِّ صلاةٍ مكتوبةٍ أن تقولَ: اللَّهمَّ أعنِّي على ذِكرِكَ وشكرِكَ وحُسنِ عبادتِكَ»^۳ : (هرگز این را ترک نکن که در آخر هر نماز فرض بگویی: ‌ای الله! برای ذکر خود، برای شکرگزاری خود و برای عبادت درست خودت، مرا یاری فرما) آیا این دعا نیست؟ می‌گوییم: بله، دعا است و پیامبر ﷺ معاذ بن جبل رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ را به آن توصیه نمود؛ اما منظور از (دبر الصلاة) چیست؟ بعد از نماز است یا آخر نماز؟ مقتضای نصوص شرعی به این سؤال، پاسخ می‌دهد؛ پیامبر ﷺ بعد از تشهد را برای دعا قرار داد و الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در قرآن، بعد از سلام را برای ذکر قرار داده و فرموده است: {فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِكُمْ} [النساء: ۱۰۳]: (هرگاه نمازتان را به پایان رساندید، الله را در حالت ایستاده، نشسته و بر پهلو خوابیده ذکر و یاد کنید) پیامبر ﷺ نیز در حدیث ابن مسعود رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ فرمود: «ثُمَّ يَتَخَيَّرُ مِنَ المَسْألَةِ مَا شَاءَ»: (سپس هر درخواستی که می‌خواهد را برگزیند).

با این توضیح و استدلال به قرآن و سنت، روشن شد دعایی که رسول الله ﷺ به معاذ بن جبل رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُ توصیه نمود، برای پس از تشهد و پیش از سلام است. در این باره از شيخ الإسلام ابن تيمية رَحِمَهُ‌الله سؤال شد و وی در جواب، گفت: (دُبُر و آخر هر چیزی، مانند انتهای بدن حیوان است) بنابراین دُبُر نماز، بخشی از نماز و پایان آن است لذا دعای “اللَّهمَّ أعنِّي على ذِكرِكَ وشكرِكَ وحُسنِ عبادتِكَ” پیش از سلام است، نه بعد از سلام. اگر بپرسند: مگر از پیامبر ﷺ ثابت نیست که وقتی سلام می‌داد، سه بار استغفار نموده و می‌فرمود: «اللّهُمَّ أَنتَ السَّلاَمُ وَمِنكَ السَّلاَمُ»^۴ : (ای الله! تو سلام هستی و سلام از تو است). آیا این دعا نیست؟ در پاسخ باید گفت: این دعای خاصی است که متعلق به نماز است؛ زیرا استغفار انسان بعد از نماز، برای تکمیل و رفع نقص و ایراد نماز است که با حرکت اضافه، حواس‌پرتی و… ایجاد شده است لذا این درخواست مغفرت و بخشش، متصل به نماز و تکمیل آن است و دعای مطلق و مستقلی نیست.

***

صحیح مسلم: كتاب الصلاة، باب النهي عن قراءة القرآن في الركوع والسجود، شماره (٤٧٩). ↩︎
صحیح مسلم: كتاب الصلاة، باب التشهد في الصلاة، شماره (٤٠٢). ↩︎
مسند احمد: (٤٣٠/٣٦، شماره ۲۲۱۱۹) / سنن أبوداود: كتاب الصلاة، باب في الاستغفار، شماره (١٥٢٢) / سنن نسائي: كتاب السهو، باب نوع آخر من الدعاء، شماره (۱۳۰۳). ↩︎
صحیح مسلم: كتاب المساجد ومواضع الصلاة، باب استحباب الذكر بعد الصلاة وبيان صفته، شماره (٥٩١). ↩︎

تعداد بازدید: 3

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل مقيم بالكويت: هل الدعاء بعد صلاة الفرض بدعة أم مكروه؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: الدعاء بعد صلاة الفريضة بدعة؛ لأن النبي -صلى الله عليه وعلى آله وسلم- لم يفعله وكل من تعبد الله تعالى بشيء لم يفعله الرسول -عليه الصلاة والسلام-، ولا أمر به، ولا ثبت أنه من شريعته، فإنه يكون بدعة؛ لقول النبي -صلى الله عليه وعلى آله وسلم-: «كُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ» . وقد أرشد النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم- إلى وقت الدعاء في الصلاة، فقال : «وَأَمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا فِي الدُّعَاءِ، فَقَمِنٌ أَنْ يُسْتَجَابَ لكُمْ». وقال – صلى الله عليه وعلى آله وسلم- لعبد الله بن مسعود حين علمه التشهد، قال: «ثُمَّ يَتَخَيَّرُ مِنَ الْمَسْأَلَةِ مَا شَاءَ». يعني: قبل أن ينصرف من صلاته، وكما أن كون الدعاء في الصلاة قبل السلام هو ما دلت عليه النصوص الشرعية، فهو أيضًا مقتضى النظر الصحيح؛ لأن الإنسان ما دام في صلاته فإنه يناجي ربه، وهو بين يديه، فكيف يؤخر الدعاء حتى يُسلّم وينصرف، ويقطع الصلة بينه وبين الله تعالى في صلاته؟ هذا خلاف النظر الصحيح.

وعلى هذا نقول صلاة الفريضة يسن بعدها الذكر، والدعاء قبل السلام؛ لقول الله -تبارك وتعالى -: ﴿ فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَوَةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَما وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ ﴾ [النساء: ۱۰۳]. وأما الدعاء بعد النافلة فهو أيضًا خلاف السنة، فإنه لم يرد عن النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم- أنه كان يدعو بعد صلاة النافلة. ونقول: إذا أحببت الدعاء فادع الله تعالى قبل أن تسلم من الصلاة، لما ذكرنا في صلاة الفريضة.

فإن قال قائل: أليس قد ثبت عن النبي – صلى الله عليه وعلى آله وسلم- أنه قال لمعاذ بن جبل: «لَا تَدَعَنَّ فِي دُبُرِ كُلَّ صَلَاةٍ أَنْ تَقُولَ: اللَّهُمَّ أَعِنِّي عَلَى ذِكْرِكَ وَشُكْرِكَ وَحُسْنِ عِبَادَتِكَ ». وهذا دعاء؟ قلنا: هذا صحيح، هو دعاء، وأوصى به النبي صلى الله عليه وسلم معاذ بن جبل ، ولكن ما الذي دبر الصلاة؟ هل هو بعد السلام أم هو آخر الصلاة؟ يجيب على هذا السؤال مقتضى النصوص الشرعية، فالنبي صلى الله عليه وسلم جعل ما بعد التشهد محلّا للدعاء، وفي القرآن الكريم جعل الله تعالى ما بعد السلام ذكرًا، فقال: ﴿ فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَوٰةَ فَأَذْكُرُوا اللَّهَ قِيَما وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ ﴾ [النساء: ١٠٣]. وقال النبي في حديث ابن مسعود : ثُمَّ يَتَخَيَّرُ مِنَ الْمَسْأَلَةِ مَا شَاءَ».

وفي هذا البيان يتبين أن الدعاء الذي أمر به رسول صلى الله عليه وسلم معاذ بن جبل إنما هو بعد التشهد وقبل السلام، بناء على دلالة القرآن والسنة التي ذكرت آنفًا. وقد سُئل شيخ الإسلام ابن تيمية الله رحمه الله عن ذلك فقال: «إن دبر كل شيء منه كدبر الحيوان» وعلى هذا فدبر الصلاة جزء منها، ولكنه آخرها، فالدعاء بقول: اللهم أعني على ذكرك، وعلى شكرك، وعلى حسن عبادتك يكون قبل. السلام لا بعده.

فإن قال قائل : أليس قد ثبت عن النبي صلى الله عليه وسلم «أَنَّهُ كَانَ إِذَا انْصَرَفَ مِنْ صَلَاتِهِ اسْتَغْفَرَ ثَلَاثًا وَقَالَ: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْكَ السَّلَامُ». وهذا دعاء؟ فالجواب: أن هذا دعاء خاص متعلق بالصلاة؛ لأن استغفار الإنسان بعد سلامه من الصلاة من أجل أنه قد لا يكون أتم صلاته، بل أخل فيها؛ إما بحركة، أو انصراف قلب، أو ما أشبه ذلك، فكان هذا الدعاء بالمغفرة لاصقا بالصلاة متما، وليس دعاء مطلقا مجردًا.