(۲۵۶) آیا انسان مجبور است یا اختیار دارد؟

(۲۵۶) سوال: آیا انسان مجبور است یا اختیار دارد؟

جواب:

اگر از ایشان بپرسم که برای طرح این سؤال، مجبور بودید یا اختیار داشتید؟ می‌دانم که می‌گوید: با اختیار خودم مطرح کردم. بنابراین تردیدی نیست که انسان هر کاری را با اختیار و انتخاب خودش انجام می‌دهد: می‌رود، برمی‌گردد، وضو می‌گیرد، نماز می‌خواند، روزه می‌گیرد، زکات می‌دهد، حج را به جای می‌آورد، خرید و فروش می‌کند، ازدواج می‌کند و به ازدواج در می‌آورد که همگی به اختیار خود او است و کسی او را مجبور به انجام این کارها نکرده است. به همین خاطر است که می‌بینیم میان دو چیز یکی را انتخاب می‌کند؛ مثلا انتخاب می‌کند که در دانشکده‌ی شریعت تحصیل کند و در دانشکده‌ی مهندسی تحصیل نکند در حالی که دانشگاه یکی است؛ چه کسی او را مجبور به انتخاب می‌کند؟ آیا کسی او را مجبور کرده است؟ خیر، در واقع این انتخاب خودش بوده است.

اگر فعل انسان به اختیار خودش نبود مجازات کردن وی به خاطر گناهان، ظلم و ستم بود حال آن که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ از هر ظلمی پاک و منزه است. چه بسیار است آیاتی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در آن اعمال را به انسان نسبت داده است؛ مانند فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ} [الزلزال: ۷-۸]: (هر کس ذره‌ای کار خوب انجام دهد، جزایش را می‌بیند و هر کس ذره‌ای کار بد کند سزایش را می‌بیند) همچنین: {فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ} [الکهف: ۲۹]: (هر کس بخواهد ایمان بیاورد و هر کس بخواهد، نپذیرد و کفر بورزد) همچنین: {مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ} [آل عمران: ۱۵۲]: (برخی از شما دنیا را می‌خواهند و برخی از شما آخرت را می‌خواهند).

عقل نیز گواه این حقیقت است؛ هرگز امکان ندارد که شخص عاقلی بر این سخن که انسان مجبور است اصرار کند و بدان پایبند باشد؛ زیرا حس این دیدگاه را نمی‌پذیرد و آن را دروغ می‌پندارد چه برسد به شرع! اما این سؤال باقی می‌ماند که آیا این اختیار، امری جدا از اراده و خواست الله است؟ که جواب چنین است: خیر؛ هر چیزی را اراده کنی می‌دانیم که الله آن ‌را از قبل اراده نموده و خواسته است زیرا می‌فرماید: {لِمَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ* وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ} [التکویر: ۲۸-۲۹]: (برای هر کدامتان که بخواهد راه راست را در پیش بگیرد؛ شما چیزی را اراده نمی‌کنید مگر این که الله که پروردگار جهانیان است آن را بخواهد و اراده کند).

وقتی انسان بخواهد چیزی بخورد سپس آن را ‌خورد می‌دانیم که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ قبل از خواستن او خواسته و اراده نموده که او آن چیز را بخورد که در نتیجه آن را خورد. همچنین اگر انسان بخواهد خرید و فروشی انجام دهد سپس آن را انجام داد، می‌دانیم که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ قبل از خواستن او خواسته و اراده نموده که او آن خرید و فروش را انجام دهد که در نتیجه آن را انجام داد.

بنابراین اراده و خواست الله پیش از اراده‌ی انسان است و اراده‌ی مخلوق بلافاصله پس از اراده‌ی او است و ما نیز این که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ چیزی را برایمان خواسته را نمی‌دانیم تا این ‌که رخ ‌دهد؛ به همین خاطر سخنی که گفتم بهانه‌ای برای شخص گناه کار نمی‌شود که ادعا کند: الله چنین خواسته است! زیرا به او می‌گوییم: از کجا دانستی که الله چنین ‌خواسته بود؟ امکان ندارد بدانی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ اراده کرده مگر زمانی که آن را به انجام رسانده باشی و بدون شک، این کار را در واقع به اختیار خودت انجام داده‌ای.

به همین دلیل است که در میان مسلمانان صدر اسلام، اصطلاحاتی مانند «مجبور» و «مخیّر» را سراغ نداریم بلکه این عبارت‌ها را برخی از اهل بدعت گفته‌اند و سپس در میان مردم پراکنده شد زیرا عبارتی جذاب است وگرنه واضح است که انسان، اختیار دارد: {فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ} [الکهف: ۲۹]: (پس هر کس بخواهد ایمان بیاورد و هر کس بخواهد، نپذیرد و کفر بورزد) بنابراین كفر و ایمان انسان، به اختيار خود او است. مقصود از اختیار داشتن نیز این نیست که اگر دوست داری ایمان بیاور یا کافر باش بلکه بدین معنا است که انتخاب کفر یا انتخاب ایمان، به انتخاب خود تو است.

بنابراین می‌گوییم: انسان اختیار دارد؛ یعنی کارها را با اختیار و انتخاب خودش انجام می‌دهد اما می‌دانیم که وقتی کاری را انتخاب کرد و انجام داد، این با خواست و اراده‌ی قبلی الله بوده است. برخی چیزها به اختیار انسان نیست؛ مثلا اگر انسان سفر کند و دچار حادثه ‌شود؛ این به اختیار و انتخاب انسان نبوده است. اگر انسان کاری را از روی فراموشی انجام دهد، به اختیار او نبوده است؛ به خاطر همین است که الله کسی که کاری را از روی فراموشی یا اشتباه انجام دهد یا در خواب مرتکب چیزی شود را مؤاخذه نمی‌کند زیرا وی در آن انتخاب و اختیاری نداشته است.

***

تعداد بازدید: 1

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل من الخرج هل الإنسان مسير أم مخير؟

فأجاب رحمه الله تعالى: لو أردت أن أقول لهذا السائل: هل أنت مسير حين ألقيت هذا السؤال أو ألقيته باختيارك؟ أعلم أنه سيقول: ألقيته باختياري. إذا فالإنسان يفعل ما يفعله باختياره لا شك؛ فالإنسان يذهب ويرجع، ويصلي ويتوضأ ويصوم ويزكي ويحج، ويبيع ويشتري، ويتزوج ويُزوج، وكل ذلك باختياره، لا أحد يجبره على ذلك، ولهذا تجده يختار أحد شيئين على الآخر؛ فقد يختار مثلا أن يدرس في كلية الشريعة، ولا يدرس في كلية الهندسة، والجامعة واحدة، فمن الذي أجبره على هذا؟ هل أجبره أحد؟

لا، فذلك باختياره في الواقع.

ولولا أن فعل الإنسان باختياره لكانت عقوبته على الذنوب ظلما، والله – سبحانه وتعالى – منزه عن الظلم، وما أكثر الآيات التي يضيف فيها الله تعالى الأعمال إلى الإنسان؛ مثل قوله تعالى: ﴿ فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ ﴾ [الزلزلة: ۷-۸]، وقوله تعالى: ﴿ فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ ﴾ [الكهف: ۲۹]، وقوله تعالى: ﴿منكم من يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنكُم مَّن يُرِيدُ الْآخِرَةً ﴾ [آل عمران: ١٥٢]. والآيات في هذا كثيرة.

والعقل شاهد بهذا، ولا يمكن أن تستقيم قدم عاقل على القول بأن الإنسان مجبر أبدا؛ لأن هذا يكذبه الحس فضلا عن الشرع. ولكن يبقى النظر : هل هذا الاختيار مستقل عن إرادة الله ؟ والجواب : لا ، إنك ما أردت شيئًا إلا علمنا بأن الله قد أراده من قبل؛ لقول الله تعالى: ﴿ لِمَن شَاءَ مِنكُمْ أَن يَسْتَقِيمَ وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَلَمِينَ ﴾ [التكوير : ٢٨-٢٩].

فإذا أراد الإنسان أن يأكل فأكل علمنا أن الله تعالى قد أراد قبل إرادته أن يريد الأكل فيأكل، وإذا أراد الإنسان أن يبيع ويشتري فاشترى وباع علمنا أن الله تعالى قد أراد ذلك، أي: أراد منه أن يريد أن يبيع ويشتري، وهلم جرا. فإرادة الله سابقة، وإرادة المخلوق هي اللاحقة المباشرة، ونحن لا نعلم أن الله قد أراد بنا شيئًا إلا حين يقع، ولهذا لا يكون في هذا القول الذي قلته الآن حجة على العاصي الذي يعصي الله ويقول: إن الله قد أراد ذلك. لأننا نقول له: ما الذي أعلمك أن الله أراد ؟ أنت لا يمكن أن تعلم أن الله أراد إلا إذا فعلت، وفعلك واقع باختيارك لا شك.

و لهذا لم نجد هذه الكلمة «مسير» أو «مخير» في كلام السابقين الأولين أبدا، لكن قالها بعض المحدثين، فانتشرت بين الناس؛ لأنها كلمة رنانة، وإلا فمن المعلوم أن الإنسان مخير، قال تعالى: ﴿ فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ ﴾ [الكهف: ۲۹] . وكفر الإنسان باختياره وإيمانه باختياره، وليس معنى بالاختيار أنك إن شئت فآمن وإن شئت فاكفر ،لا، المعنى: أن وقوع الكفر باختيارك، ووقوع الإيمان باختيارك. وعلى هذا نقول: الإنسان مخير. بمعنى: أنه يفعل الشيء باختياره، لكننا نعلم أنه إذا اختار شيئًا وفعله فهو بإرادة الله السابقة عليه. وهناك أشياء ليست باختيار الإنسان، فلو سافر الإنسان -مثلا- وأصابه حادث، فهذا بغير اختياره، ولو أن الإنسان عَمِل عملا ناسيا فهذا بغير اختياره، ولهذا لا يؤاخذ الله على النسيان، ولا على الخطأ، ولا على فعل النائم؛ لأنه غير مختار.