۴۱ – از شیخ رحمه الله سوال شد: آیا استفاده از اسباب، منافاتی با توکل دارد؟ زیرا برخی از مردم هنگام جنگ خلیج، اسباب را گرفته و عده‌ای نیز آن را ترک کردند و گفتند: بر الله توکل می‌کنیم؟

جواب دادند: بر مومن واجب است که قلب با الله عز و جل باشد و صادقانه در جلب مصالح و دفع مضرات به او اعتماد کند. زیرا فقط الله تعالی است که ملکوت آسمان‌ها و زمین به دست اوست، و مرجع همه‌ی امور به سوی اوست؛ چنان که او تعالی می‌فرماید: {وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ}[۱]، یعنی: {و غیب آسمان‌ها و زمین برای الله است، و مرجع همه‌ی امور به سوی اوست. پس او را عبادت کرده و بر او توکل کن، و پروردگارت از آنچه انجام می‌دهید، غافل نیست}. و موسی به قومش چنین گفت: {يَاقَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ . فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ . وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ}[۲]، یعنی: {ای قوم من، اگر به الله ایمان آورده‌اید، پس بر او توکل نمایید اگر تسلیم هستید. پس گفتند: بر الله توکل نمودیم. پروردگارا ما را فتنه‌ای برای قوم ظالمان قرار نده، و با رحمت خود ما را از قوم کافران نجات ده}. و الله تعالی می‌فرماید: {وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ}[۳]، یعنی: {و مومنان بر الله توکل می‌کنند}، و همچنین می‌فرماید: {وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا}[۴]، یعنی: {و کسی که بر الله توکل نماید، پس الله او را کافی است. بدون شک الله فرمان خود را به انجام می‌رساند، مسلما الله برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است}. پس بر مومن واجب است که به پروردگارش، پروردگار آسمان‌ها و زمین اعتماد کرده و به او گمان نیکو داشته باشد.

ولی با این حال اسباب شرعی و اسباب قَدَری حسّی را که الله به آنها دستور داده است، انجام می‌دهد. زیرا گرفتن اسبابی که جلب خیر کرده و مانع از شر می‌شوند، جزئی از ایمان به الله تعالی و حکمت اوست و هیچ منافاتی با توکل ندارد. این سرور توکّل کنندگان، یعنی محمد رسول الله صلی الله علیه وسلم است که به اسباب شرعی و قَدَری عمل می‌کند. او هنگام خواب، خود را با سوره‌ی اخلاص و معوّذتین در امان نگه می‌داشت، و در جنگ‌ها، زره می‌پوشید، و زمانی که مشرکین اهل احزاب جمع شدند تا به مدینه حمله کنند، برای حمایت از آن، دورش خندق حفر کرد. همچنین الله تعالی یکی از نعمت‌هایش را که مستحق شکر است، قرار دادن وسایلی است که بنده در جنگ‌ها به وسیله‌ی آنها خود را از شر و بدی حفظ کند. الله تعالی در مورد پیامبرش داود علیه السلام می‌فرماید: {وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ}[۵]، یعنی: {و ساختن زره را به خاطر شما به او آموختیم تا شما را در جنگ‌هایتان محفوظ نگه دارد، پس آیا شکرگزار هستید}؟ و الله به داود دستور داد که ساختن آن را خوب یاد بگیرد و آن را پهن و فراخ بسازد تا قدرت حفاظتی بیشتری داشته باشد.

بر این اساس اهالی شهرهایی که نزدیک میادین جنگی هستند و از دچار شدن به برخی آثار جنگ می‌ترسند، هیچ اشکالی ندارد که از ماسک‌های ضد گاز استفاده کنند که مانع از استشمام گازهای مهلک شود، و حفاظت‌هایی که باعث جلوگیری از نشت آن به داخل خانه‌هایشان شود را به کار گیرند. زیرا اینها از اسبابی است که از شر و از ضررهای جنگی جلوگیری می‌کند، و اشکالی ندارد غذاها و مواد دیگری را که می‌ترسند هنگام احتیاج، به آن دسترسی نداشته باشند را ذخیره کنند، و هر چه ترس از این امور بیشتر باشد، طلب احتیاط نیز بیشتر و قوی‌تر است. اما واجب است که اعتمادشان بر الله عز و جل باشد و این اسباب را به مقتضای شرع الله و حکمت او بر این اساس به کار برند که اینها اسبابی است که الله به استفاده از آنها اجازه داده است، نه اینکه اعتقاد داشته باشد این اسباب در جلب منافع و دفع مضرات، اصل هستند، و الله را شکر کنند که این اسباب را برای آنها مهیا کرده و به استفاده از آنها اجازه داده است.

از الله می‌خواهم که ما را از همه‌ی اسباب فتنه‌ها و به هلاکت افتادن در امان داشته و قوت ایمان و توکل بر او و اخذ اسبابی که به آنها اجازه داده بر وجهی که مورد رضایتش است را محقق فرماید که بدون شک او جواد و کریم است. وصلی الله علی نبینا محمد و علی آله و صحبه أجمعین.

[۱] – سوره هود، آیه «۱۲۳».

[۲] – سوره یونس، آیات «۸۴-۸۶».

[۳] – سوره آل عمران، آیه «۱۶۰».

[۴] – سوره طلاق، آیه «۳».

[۵] – سوره انبیاء، آیه «۸۰».