(۲۴۲۸) تعداد سجده‌ی سهو

(۲۴۲۸) سوال: سجده‌ی سهو دوتا است و یکی نیست و اگر سبب آن وجود داشته باشد در نماز فرض و نفل وجود دارد.

و سوال ایشان در مورد این که تشهد نیز دارد یا نه؟ می‌گوییم: اگر سجود قبل از سلام باشد تشهد ندارد و اگر بعد از سلام باشد در قول راجح تشهد ندارد و فقط سلام می‌کند.

و در این مناسبت که مردم در مورد احکام سجده‌ی سهو جهل بسیاری دارند دوست دارم بعضی از احکام آن را مورد توجه قرار دهم لذا می‌گویم: سجده‌ی سهو سه سبب دارد: زیادت، نقص و شک.

اما زیادت: مثل این که انسان رکوعی را به نمازش زیاد کند و در یک رکعت دو رکوع کند یا سه سجده به جا آورد یا قیامی زیادی کند و در نماز چهار رکعتی برای رکعت پنجم بلند شود سپس به یاد آورد و برگردد.

لذا اگر سجده‌ی سهو به سبب اینها باشد محل آن بعد از سلام است و قبل آن نیست یعنی هنگامی که تشهد خواندی و سلام نماز را دادی سپس دو سجده‌ی به جا می‌آوری که فعل رسول الله ﷺ اینگونه بوده است هنگامی که پنج رکعت خواند سپس بعد از سلام به یاد آورد پس بعد از سلا سجده‌ی‌ سهو را به جا آورد و گفته نمی‌شود که رسول الله ﷺ در این جا بعد از سلام سجده کردند بلکه می‌گوییم: اگر حکم آن با فعل ایشان تفاوت داشت به ایشان می‌گفت: اگر قبل از این که سلام دهید به زیادت نماز آگاه شدید پس قبل از این که سلام دهید سجده‌ کنید بنابراین وقتی امر این گونه شد که بوده است دانسته می‌شود که در زیادت نماز سجده‌ی سهو بعد از سلام قرار دارد و هنگامی که رسول الله ﷺ دو رکعت از ظهر یا عصر را خواند سلام داد سپس به یاد آورد نمازش را به پایان رساند سپس سلام داد و بعد از آن دو سجده را به جا آوردند و سلام دادند.[۱] به این دلالت می‌دهند برای این که سلام دادن در اثنای نماز زیادت محسوب می‌شود؛ پس رسول الله ﷺ بعد از سلام سجده کردند.

و همچنین که این مقتضای اثر است مقتضای نظر نیز می‌باشد: اگر هنگامی که در نماز زیادتی رخ داد گفتیم که سجده قبل از سلام قرار دارد در نماز دو زیادت به وجود می‌آید و اگر گفتیم که سجده بعد از سلام قرار دارد یک زیادت در نماز از روی سهو رخ داده است.

سبب دوم برای سجده‌ی سهو: نقص است که محل سجده‌ی سهو قبل از سلام قرار می‌گیرد مثل: کسی از روی فراموشی از تشهد اول بلند شود و تشهد نخواند یا در سجود فراموش کند که بگوید: سبحان ربی الأعلی یا در رکوع فراموش کند که بگوید: سبحان ربی العظیم که در این صورت سجده‌ی سهو قبل از سلام قرار دارد زیرا الان به سبب این ترک، نقصی در نماز به وجود آمده است؛ پس مقتضای حکمت است که قبل از سلام سجده‌ی سهو را به جا آورد تا این که نقص را جبران کند قبل از این که از نماز جدا شود و حدیث عبدالله بن بُحَیْنَة J به این دلالت دارد: «أن النبي صلى بهم فقام من ركعتين و لم يجلس – يعني: لم يجلس في التشهد الأول- فلما قضى الصلاة و انتظر الناس تسليمه سجد سجدتين ثم سلم»[۲]: (رسول الله ﷺ با ایشان نماز می‌خواند که از رکعت بلند شد و ننشست (یعنی برای تشهد اول ننشست) هنگامی که نماز را تمام کرد و مردم منتظر سلام نمازش بودند دو سجده کرد سپس سلام داد).

اما سبب سوم که شک می‌باشد، شک در زیادت یا نقصان است، شک کرده است که آیا سه یا چهار رکعت خوانده است؟ در این صورت دو حالت دارد:

حالت اول: به یکی از دو دو طرف شک ظن غالب دارد چه زیادت باشد یا نقصان نمازش را غلبه‌ی ظنش بنا می‌کند و بعد از سلام سجده‌ی سهو می‌کند همانطور که در حدیث ابن مسعود J آمده است: «وَإِذَا شَكَّ أَحَدُكُمْ فِي صَلَاتِهِ فَلْيَتَحَرَّ الصَّوَابَ، فَلْيُتِمَّ عَلَيْهِ ثُمَّ لِيُسَلِّمْ، ثُمَّ يَسْجُدُ سَجْدَتَيْنِ»[۳]: (و اگر كسی از شما در نمازش شك نمود، درست و صواب را جستجو نموده و در پی آن باشد و نمازش را بر اساس آن كامل کند، سپس سلام گويد و دو سجده(ی سهو) به جای آورد): رسول الله ﷺ اینگونه فرموند.

اگر در زیادت یا نقصان شکش بدون ترجیح بود؛ پس نماز را بر حداعقل که به آن یقین دارد بنا می‌کند و نمازش را بر همین مبنا تمام می‌کند سپس دو سجده را قبل از سلام به جا می‌آورد، سنت رسول الله ﷺ اینگونه در مورد این آمده است.

و علی الخصوص ائمه و همچنین عوام مردم باید احکام سجده‌ی سهو را بدانند تا اگر برای‌شان از این امور پیش آمد با آگاهی با آن برخورد کنند تا اگر موضع سجده سهو قبل از سلام بود آن را قبل از سلام قرار دهند و اگر بعد از سلام بود آن را بعد از سلام قرار دهند.

سوال کننده: شیخ بزرگوار اگر به سجده‌ی سعو نیاز بود ولی آن را تا بعد از سلام فراموش کرد و چه بسا نماز‌گزاران متفرق شوند بعد آن را به یاد آورد آیا سجده کند؟

جواب: بله هنگامی که به یاد آورد سجده کند مگر این بعضی از اهل علم گفته‌اند اگر فاصله‌‌ی آن طولانی شد سجده از او ساقط می‌شود چون که به خاطر فاصله‌ی طولانی با نماز، بر نماز بنا نمی‌شود.

و بعضی از اهل علم گفته‌اند: هر زمانی که به یاد آورد سجده سهو را به جا آورد -والله أعلم بالصواب- این نزد من ترجیح ندارد.

و اگر فاصله‌ی آن طولانی شد سجده نمی‌کند و این راجح‌تر است و اما کسانی که خارج شدند و سجده نکردند نمازشان صحیح است.

[۱] تخریج آن گذشت.

[۲] تخریج آن گذشت.

[۳] تخریج آن گذشت.

جواب:

تعداد بازدید: 4

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: سجود السهو هل هو سجدة أم سجدتان؟ وهل يسجد المصلي للسهو في الفرض والنفل ؟ أم يسجد للسهو في الفرض فقط؟ وهل يقرأ التحيات بعد السجدتين أم يُسَلِّمُ مباشرة؟

فأجاب – رحمه الله تعالى-: سجود السهو سجدتان لا سجدة واحدة، ويكون في الفرض والنفل إذا وجد سببه.

وسؤاله هل فيه تشهد أم لا؟ نقول: إن كان السجود قبل السلام فإنه لا تشهد فيه، وإن كان بعد السلام فإنه على القول الراجح أيضًا لا تشهد فيه، وإنما فيه التسليم.

وبهذه المناسبة، ومن أجل جهل كثير من الناس بأحكام سجود السهو، أحب أن أنبه بعض الشيء على أحكام سجود السهو، فأقول: سجود السهو له ثلاثة أسباب: الزيادة، والنقص، والشك.

فالزيادة مثل أن يزيد الإنسان في صلاته ركوعا، فيركع في الركعة الواحدة ركوعين، أو سجودًا، فيسجد ثلاث مرات، أو قياما، فيقوم للركعة الخامسة مثلا في الرباعية، ثم يذكر فيرجع.

فإذا كان سجود السهو من أجل هذا فإنه يكون بعد السلام، ولا يكون قبله، بمعنى أنك تتشهد وتسلم ، ثم تسجد سجدتين وتسلم، هكذا فعل النبي عليه الصلاة والسلام – حين صلى خمسًا، فذكروه بعد السلام، فسجد بعد السلام. ولا يقال: إن النبي – عليه الصلاة والسلام- سجد بعد السلام هنا لكننا نقول: لو كان الحكم يختلف عما فعل لقال لهم عليه الصلاة والسلام: إذا علمتم بالزيادة قبل أن تسلموا فاسجدوا لها قبل السلام، فلما أقر الأمر على ما كان عليه عُلِمَ أن سجود السهو للزيادة يكون بعد السلام، ويدل لذلك أن النبي صلى الله عليه وسلم لما سَلَّمَ من ركعتين من صلاة الظهر أو العصر، ثم ذَكَّرُوه، أتم صلاته ثم سلم، ثم سجد سجدتين ثم سلم. وذلك لأن السلام في أثناء الصلاة زيادة، فسجد النبي – عليه الصلاة والسلام- لها بعد السلام.

وكما أن هذا مقتضى الأثر فإنه مقتضى النظر أيضًا: فإنه إذا زادت الصلاة وقلنا: إنه يسجد للسهو قبل أن يسلم، صارت في الصلاة زيادتان، وإذا قلنا: إنه يسجد بعد السلام، صار فيها زيادة واحدة وقعت سهوا.

السبب الثاني لسجود السهو: النقص، وهذا سجوده قبل السلام. مثل: أن يقوم عن التشهد الأول ناسيا، أو ينسى أن يقول: سبحان ربي الأعلى في السجود، أو ينسى أن يقول: سبحان ربي العظيم في الركوع، فهذا يسجد قبل أن يُسَلَّمَ؛ لأن الصلاة الآن نقصت بسبب هذا الترك، فكان مقتضى الحكمة أن يسجد للسهو قبل أن يسلم؛ ليجبر النقص قبل أن يفارق الصلاة، وقد دل لذلك حديث عبد الله بن بُحَيْنَة «أن الرسول -عليه الصلاة والسلام- صلى بهم الظهر، فقام من الركعتين ولم يجلس، فلما قضى الصلاة وانتظر الناس تسليمه كبر -عليه الصلاة والسلام وهو جالس، فسجد سجدتين ثم سلم».

أما السبب الثالث فهو الشك، الشك في الزيادة أو النقص، شك هل صلى أربعًا أو ثلاثا؟ فهذا له حالان:

الحال الأولى: أن يغلب على ظنه أحد الأمرين، إما الزيادة أو النقص، فيبني على غالب ظنه، ويسجد للسهو بعد السلام، كما في حديث ابن مسعود رضي الله عنه: «إذا شَكٍّ أحدكم في صلاته فَلْيَتَحَرَّ الصواب، ثم ليين عليه، وليسجد سجدتين بعد ما يسلم»، هكذا قال النبي – عليه الصلاة والسلام-.

أما إذا شك في الزيادة أو النقص، بدون أن يترجح عنده أحد الطرفين، فإنه يبني على اليقين وهو الأقل، ثم يُتِمُّ عليه، ثم يسجد سجدتين قبل أن يُسلم، هكذا جاءت السُّنَّة عن النبي عليه الصلاة والسلام.

وعلى الأئمة خاصة وعلى سائر الناس عامة أن يعرفوا أحكام سجود السهو، حتى إذا وقع لهم مثل هذه الأمور يكونون على بصيرة من أمرهم، حتى يسجدوا للسهو قبل السلام إن كان موضعه قبل السلام، أو بعده إن كان موضعه بعد السلام.

يقول السائل فضيلة الشيخ إذا كان هناك داع للسجود ولكنه نسي ولم يتذكر إلا بعد أن سَلَّمَ، وربما تفرق بعض المصلين، ثم ذكر بعد ذلك، هل يسجد ؟

فأجاب رحمه الله تعالى: نعم يسجد إذا ذكر، إلا أن بعض أهل العلم يقول: إذا طال الفصل فإنه يسقط السجود عنه حينئذ؛ لكونه لا ينبني على الصلاة؛ لطول الفصل بينه وبينها.

وقال بعض أهل العلم إنه متى ذكر فإنه يسجد للسهو، والله أعلم بالصواب، ليس عندي ترجيح في هذه المسألة.

وأرجح أنه إذا طال الفصل فإنه لا يَسْجُد، وأما الذين خرجوا ولم يسجدوا فصلاتهم صحيحة.