۳۱۹ – از شیخ رحمه الله سوال شد: حکم تصویر چیست؟ کسی که در امتحان از او خواسته می‌شود عکس بکشد، چه کار کند؟ حکم مشاهده‌ی تصاویری که در مجلات و تلویزیون هستند، چیست؟

جواب دادند: سوالتان در مورد تصویر؛ تصویر دو نوع است:

اول: تصویر موجودات جاندار نباشد. مثل کوه‌ها و رودخانه‌ها و خورشید و ماه و درختان و غیره… چنین تصویری نزد اکثریت اهل علم، اشکالی ندارد، و البته برخی بر خلاف جمهور، می‌گویند: کشیدن عکس چیزهایی که ثمر می‌دهد، مثل درختان و گیاهان و غیره، درست نیست. اما صواب، آن چیزی است که جمهور گفته‌اند.

دوم: تصویر موجودات جاندار باشد. این خود بر دو نوع است:

نوع اول: به وسیله‌‌ی دست کشیده شده باشد، که شکی در تحریم آن نیست و یکی از گناهان کبیره است. چون وعید شدیدی مثل حدیث ابن عباس رضی الله عنهما در مورد آن آمده، که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هر نقاش و مجسمه‌سازی[۱] در جهنم است، و به ازای هر تصویری که ساخته، کسی درست می‌شود که او را در جهنم عذاب می‌دهند». روایت مسلم. همچنین حدیث ابو جُحَیفه رضی الله عنه که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الله لعنت کند کسی که ربا می‌خورد، و کسی که ربا می‌دهد، و کسی که برای مردم خالکوبی می‌کند، و کسی که برایش خالکوبی می‌کنند، و لعنت کند تصویرگر را». روایت بخاری. همچنین حدیث عایشه رضی الله عنها که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «سخت‌ترین عذاب در روز قیامت برای کسانی است که مخلوقاتی شبیه مخلوقات الله درست می‌کنند». روایت بخاری و مسلم. و در روایت مسلم آمده: «کسانی که شبیه خلق الله، خلق می‌کنند». نیز، حدیث ابوهریره رضی الله عنه می‌گوید: شنیدم رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «الله تعالی می‌فرماید: «و چه کسی ظالم‌تر از آن کس که قصد می‌کند مخلوقی همانند آنچه من خلق کرده‌ام، بسازد؟ پس – اگر می‌توانند – ذره‌ای خلق کنند، پس – اگر می‌توانند – دانه‌ای خلق کنند، یا – اگر می‌توانند – دانه‌ای جو خلق کنند». روایت بخاری و مسلم. همچنین، تصویر مذکور شامل کشیدن تصویر با دست هم می‌شود که انسان با دست خود عکسی بکشد و آن را کامل کند تا اینکه مثل چیزی شود که الله تعالی آن را خلق کرده، زیرا تلاش می‌کند چیزی مثل آنچه الله خلق کرده، ابداع کند، و مانند خلقت او، خلق کند، و حتی اگر قصد تشابه هم نداشته باشد، اما هر زمان حکم، معلق به وصفی شد، به آن تعلق می‌گیرد. هر وقت وصف موجود باشد، حکم نیز به وجود می‌آید. نقاش یا مجسمه‌ساز وقتی نقش را بسازد، مشابهت تحقق می‌یابد، حتی اگر نیت آن را نیز نداشته باشد، و غالبا کسی که این کار را می‌کند، خالی از نیت تشابه ساخته‌اش با خلقت الله نیست و به همین خاطر می‌بینید که هر چه ساخته‌اش بهتر و حرفه‌ای‌تر باشد، بیشتر به خود می‌بالد. از این رو، توجیه عده‌ای که تصویر را بدون اشکال می‌دانند و می‌گویند که نقاش، نیت ندارد که چیزی مانند مخلوقات الله بسازد، ساقط می‌شود. زیرا به او می‌گوییم: مشابهت، خواهی نخواهی، به مجرد اینکه تو این کار را بکنی، حاصل می‌شود. به همین خاطر اگر کسی کاری کند که مشابه کار شخصی دیگر است، ما و همه‌ی مردم خواهیم گفت: این کار، شبیه آن کار است. گر چه کسی که این کار را کرده، نیت تشابه به کار شخص اول را نداشته است.

نوع دوم: تصویر ذوات ارواح بدون دخالت دست باشد. مثل با دوربین عکس بگیرد که همان چیزی را که الله خلق کرده، همان گونه به روی کاغذ منتقل می‌کند؛ بدون اینکه عکاس دخالتی در کشیدن آن داشته باشد، جز اینکه فقط دستگاهی که عکس را روی کاغذ چاپ می‌کند، به کار می‌اندازد. این نوع، محل نظر و اجتهاد است. چون در زمان رسول الله صلی الله علیه وسلم و عهد خلفای راشدین و سلف صالح وجود نداشته است. به همین خاطر علمای متاخر روی آن اختلاف دارند: برخی آن را منع کرده و به خاطر عموم لفظ حدیث، آن را داخل در نهی می‌دانند، و برخی دیگر با نظر به معنی، آن را حلال می‌دانند. زیرا عکاس در کار با دوربین هیچ عملی که تشابه به خلقت الله به حساب آید، انجام نمی‌دهد، بلکه تصویر آن شیء را بر همان صفتی که الله خلق کرده، چاپ می‌کند. نظیر آن، عکس چک و مدارک و غیره با فوتوگراف است. چون وقتی شما از چک عکس گرفتید و چاپ کردید، آن عکس، کتابت شما نیست، بلکه کتابت کسی است که چک را نوشته و الان به واسطه‌ی دستگاه، روی کاغذ چاپ شده است. این تصویر و چهره یا جسم، و بقیه‌ی چیزها مثل چشم و بینی و لب و سینه و پا و غیره که دارد، کار دست تو و نقاشیِ تو نیست. بلکه دستگاه آن را همان طور که الله تعالی خلق کرده، منتقل و چاپ می‌کند. حتی قائلین به این نظر، می‌گویند که گرفتن عکس به وسیله‌ی دوربین، همان طور که از لحاظ معنایی، تحت این حدیث وارد نمی‌شود، از لحاظ لفظی نیز شامل این حدیث نمی‌شود. در قاموس آمده: صورت به معنی شکل است، و گفته: «صوّر الشیء» یعنی: آن را تقطیع و جدا کرد. اصحاب این قول می‌گویند: در عکس گرفتن به وسیله‌ی دوربین، تشکیل و جدایی وجود ندارد، بلکه انتقال شکل و تفصیلی است که الله تعالی آن را همان گونه خلق کرده است. می‌گویند: در اعمال غیر تعبّدی، اصل بر حلالیت است، مگر آنچه شرع آن را تحریم کرده باشد. چنان که گفته شد:

اصل در اشیاء، حلال بودن است، و در عبادات، اصل بر منع است، مگر اینکه شارع اجازه‌ی آن را داده باشد. حال اگر شکی در حکم واقع شد، در این دو نوع، به اصل باز گرد و سپس پیروی کن.

اما احوط، قول به تحریم تصویر به وسیله‌ی دوربین است، و آنچه ثابت‌تر است، قول به حلال بودنش است. اما حلال بودنش مشروط به این است که متضمن امر حرامی نباشد. اگر متضمن امر حرامی مانند عکس گرفتن از زن نامحرم بود، یا عکس از کسی بود که عکسش را به دیوار آویزان کند یا در آلبوم نگهداری کند که با دیدن و یادآوری آن، لذت ببرد، حرام است. زیرا عکس گرفتن و جمع آوری آن در غیر از اموری که متضمن اهانت به عکس است، چنان که سنت صحیح دال بر آن است، نزد اهل علم یا بیشتر اهل علم، حرام می‌باشد.

همچنین، در حکم تصویر، به خاطر عموم دلایل موجود و عدم تخصیص موردی خاص، هیچ فرقی بین تصویری که سایه دارد، یعنی مجسمه، و تصویر فاقد سایه، وجود ندارد.

همچنین، هیچ فرقی بین تصویری که بی دلیل کشیده شده، و تصویری که روی تخته سیاه برای فهم بهتر مطلب در ذهن دانش آموزان توسط معلم کشیده می‌شود، وجود ندارد. بر همین اساس برای معلم جایز نیست که عکس انسان یا حیوانی را روی تخته سیاه بکشد.

اگر ضرورت اقتضا می‌کرد که عضوی از بدن کشیده شود، پس فقط همان عضو را رسم کند. مثلا، پا را به تنهایی بکشد و سپس هر جایی از آن را که نیازمند شرح است، توضیح دهد. سپس آن را پاک کند و دست را بکشد و توضیح دهد، سپس آن را پاک کند و سر را بکشد، و همین طور هر عضوی را به تنهایی بکشد که ان شاءالله این گونه اشکالی در آن وجود ندارد.

اما کسی که در امتحان، از او خواسته شد چیزی بکشد، می‌تواند درخت یا کوه یا رودخانه بکشد؛ چون از هیچ مخلوقی در معصیت الله، اطاعت نمی‌شود. گر چه تصور نمی‌کنم چنین چیزی از او در امتحان بخواهند – ان شاءالله – .

اما مشاهده‌ی تصاویر در مجلات و روزنامه‌ها و تلویزیون؛ اگر تصویر انسان نباشد، مشاهده کردنش اشکالی ندارد. اما نباید آنها را به خاطر این تصاویر خریداری کند. حال، اگر عکس انسان باشد؛ اگر برای لذت بردن و استمتاع باشد، حرام است. اگر برای لذت جویی و استمتاع نباشد، و روی قلب و شهوتش هیچ تاثیری ندارد، در صورتی که از جمله تصاویری باشد که نگاه کردن به آن حلال است، مثل نگاه کردن مرد به مرد، یا نگاه کردن زن به زن و یا در قول راجح، نگاه کردن زن به مرد باشد، اشکالی ندارد. اما نباید آن را به خاطر این تصاویر بخرد. اما اگر از تصاویری است که نگاه کردن به آن حلال نیست؛ مانند نگاه کردن مرد به زن نامحرم، در این حالت، محل شک و تردید. احتیاط این است که از ترس فتنه به آن نگاه نکند. در صحیح مسلم آمده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «وقتی زنی با شوهرش خوابیده است، زنی دیگر را برای شوهرش چنان به تصویر نکشد که شوهرش دارد او را می‌بیند»، و توصیف به وسیله‌ی عکس از توصیف به وسیله‌ی کلام، بلیغ‌تر است. نیز این حدیث را امام احمد از وجهی دیگر با این لفظ روایت کرده است: «تا او را برای شوهرش توصیف کند»، و در «فتح الباری»[۲] آمده که نسائی در روایت خود اضافه کرده: «زیر یک لباس»، که مفهومی از این قسمت حدیث است: «وقتی زنی با شوهرش – زیر یک لباس – خوابیده است»، و مجموع روایات این منظور را می‌رسانند که زن عمدا برای شوهرش قسمت‌هایی از بدن زن نامحرم را توصیف کند که دیدن آنها برای مرد، جایز نیست. به همین خاطر ما در جواز نگاه کردن مرد به تصویر زن در روزنامه‌ها و مجلات و تلویزیون، شک و تردید داریم. همچنین، دوری جستن از وسایل فتنه انگیز، مطلوب است. والله المستعان.

---

[۱] – در لفظ حدیث، فقط آمده «مُصَوِّر» که هم به معنای نقاش و هم به معنای مجسمه ساز است.

[۲] – (ج۹ ص۳۳۸) چاپ «السلفیة».