۱۶۵ – از شیخ رحمه الله سوال شد: آیا روز حساب، فقط یک روز است؟
جواب دادند: روز حساب، یک روز است. اما مقدار آن به اندازه‌ی پنجاه هزار سال است. چنان که الله تعالی می‌فرماید: {سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ . لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ . مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ . تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ}، یعنی: {تقاضا کننده‌ای تقاضای عذابی وقوع یافتنی کرد. (این عذاب) برای کافران است. هیچ دفع کننده‌ای ندارد. از سوی اللهِ دارای مراتب و درجات است. فرشتگان و روح به سوی او عروج می‌کنند در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است}. یعنی این عذاب در روزی بر کافران واقع می‌شود که مقدار آن پنجاه هزار سال است. نیز در صحیح مسلم از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «هیچ صاحب طلا و نقره‌ای نیست که حق مالش را ادا نکند، مگر اینکه روز قیامت برای صفحاتی از آتش ساخته می‌شود و با آنها بر پهلو و پیشانی و پشتش داغ زده می‌شود. هر بار که سرد شود، دوباره از اول تکرار می‌شود؛ در روزی که مقدار آن، پنجاه هزار سال است، تا اینکه بین بندگان حکم می‌شود»، و این روز طولانی، روزی بسیار سخت برای کافران است، چنان که الله تعالی می‌فرماید: {وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِرِينَ عَسِيرًا}[۱]، یعنی: {و روزی بسیار سخت برکافران خواهد بود}، و می‌فرماید: {فَذَلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ . عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسِيرٍ}[۲]، یعنی: {پس آن روز، روزی سخت خواهد بود. بر کافران آسان نخواهد بود}، و مفهوم این دو آیه، این است که بر مومنان آسان خواهد بود، و حقیقتا چنین است. الله این روز را با این همه مدتش و با همه‌ی سختی‌ها و امور عظیمی که در آن است، برای مومنان آسان می‌گرداند و برای کافران، بسیار سخت خواهد بود. از الله می‌خواهم که من و برادران مسلمانم را از جمله کسانی قرار دهد که روز قیامت را بر آنها آسان می‌گرداند.
اما تفکر و تعمق در مثل این امور که از امور غیب هستند، از تکلّفاتی است که رسول الله صلی الله علیه وسلم از آن نهی فرموده: «تکلف کنندگان هلاک شدند، تکلف کنندگان هلاک شدند، تکلف کنندگان هلاک شدند». و وظیفه‌ی انسان در مورد این امور غیبی این است که تسلیم بوده و ظاهر معنای آنها را بگیرد و در آنها تعمق نکرده و سعی نکند آنها را با امور دنیوی قیاس بگیرد. زیرا امور اخروی مانند امور دنیوی نیستند، گر چه در اصل معنا با هم تشابه و تشارک دارند، اما بینشان فرق بزرگی وجود دارد. برایت مثال از آنچه که الله تعالی در بهشت مثال زده. او مثال نخل و انار و میوه و گوشت پرنده و عسل و آب و لبن و خمر و امثال آنها را زده است. اینها را با این فرموده‌ی الله بسنج: {فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}[۳]، یعنی: {پس هیچ کس نمی‌داند چه پاداش‌های عظیمی که مایه‌ی روشنی چشم‌هاست، برای آنها نهفته شده است؛ به پاس آنچه که در دنیا انجام می‌دادند}، و این فرموده‌ی ایشان در حدیث قدسی: «برای بندگان صالح خود چنان چیزهایی را فراهم کرده‌ام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ بشری خطور نکرده است». پس این اسم‌هایی که دارای مسماهایی در این دنیا هستند، به این معنا نیست که این دو مثل هم هستند، گر چه در اسم و در اصلِ معنا با هم مشترکند. بنا بر این همه‌ی امور غیبی که در اصل معنایشان با آنچه در دنیا وجود دارد یکی هستند، اما در حقیقت مانند هم نیستند. بنا بر این شایسته است انسان به این قاعده توجه داشته باشد و ظاهرِ امور غیبی را چنان که معنایشان دلالت می‌دهند، بپذیرد و به دنبال چیزی غیر از آن نباشد.
به همین خاطر وقتی از امام مالک رحمه الله در مورد این فرموده‌ی الله تعالی سوال شد: {الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى}[۴]، یعنی: {الله بر عرش استقرار یافت}، که چگونه استقرار یافت؟ سرش را پایین انداخت تا جایی که عرق بر پیشانی‌اش نشست و سپس شروع به عرق ریختن کرد، که این به خاطر بزرگی این سوال در نفس ایشان بود. سپس سرش را بلند کرده و سخن مشهورش را بر زبان آورد که به عنوان میزانی برای همه‌ی صفاتی است که الله خود را با آنها توصیف نموده است. او رحمه الله گفت: «استواء مجهول نیست، و کیفیت آن با عقل سنجیده نمی‌شود، و ایمان به آن واجب، و سوال در مورد آن، بدعت است».
بنا بر این، سوال عمقی در این موارد، بدعت است. زیرا صحابه رضی الله عنهم که از ما بر علم و خیر حریص‌تر بودند، چنین سوالاتی را از پیامبر صلی الله علیه وسلم نپرسیدند و کافی است که آنها الگو باشند. اما آنچه که الان در مورد روز قیامت گفتم، همانند صفاتی مانند علم و قدرت و سمع و بصر و کلام و غیره است که الله تعالی خود را با آنها توصیف کرده. زیرا هیچ یک از چیزهایی که در انسان وجود دارد و هم اسم با صفاتی است که در الله وجود دارند، همانند آنهایی نیستند که در الله وجود دارند. پس هر صفتی تابع موصوف خود است. الله تعالی چنان که در ذات خود هیچ همانندی ندارد، در صفاتش نیز چنین است و هیچ همانندی ندارد.
خلاصه‌ی جواب این است: روز آخرت، یک روز است که بر کافران بسیار سخت، و بر مومنان آسان است، و حقیقت آنچه در مورد انواع ثواب و عذاب در این روز آمده، در این دنیا قابل ادراک نیست، گر چه اصل معنایی که دارد در این دنیا برای ما معلوم است.
[۱] – سوره فرقان، آیه «۲۶».
[۲] – سوره مدثر، آیات «۹و۱۰».
[۳] – سوره سجده، آیه «۱۷».
[۴] – سوره طه، آیه «۵».
