(۲۵۷) انسان اختیار دارد یا مجبور است؟

(۲۵۷) سوال: بین من و دوستم پیرامون این که انسان اختیار دارد مجبور است مناقشه‌ای صورت گرفت اما به نتیجه‌ی کاملی نرسیدیم؛ لطفا ما را راهنمایی کنید.

جواب:

پاسخ چنین است که به انسان بگوییم: نیاز نیست از کسی بپرسی بلکه به خودت بنگر. آیا برای کاری که انجام می‌دهی، مجبور هستی یا اختیار داری؟ وقتی در خانه وضو می‌گیری، به مسجد می‌روی و نمازت را با جماعت ادا می‌کنی آیا مجبور به این کار هستی یا با اختیار و انتخاب خودت آن را انجام می‌دهی؟ وقتی به بازار می‌روی، فروشگاهت را باز می‌کنی و خرید و فروش می‌کنی، آیا کسی تو را مجبور کرده یا با اختیار خود انجام داده‌ای؟ وقتی بخواهی در مدرسه‌ی معینی در مقطع ابتدایی، متوسطه، دیپلم، دانشگاهی یا تحصیلات عالی به تحصیل بپردازی این کار را با انتخاب خودت انجام می‌دهی یا کسی تو را مجبور به این کار کرده است؟

برایم تعجب آور است که شخصی که خود و رفتارهایش را می‌شناسد چنین سؤالی بپرسد و بگوید: انسان اختیار دارد یا مجبور است؟ همگان تفاوت آن چه را که انسان با اختیار و ارده‌ی خود انجام می‌دهد و آن چه را که به انجام آن مجبور می‌شود می‌دانند. شخصی که مجبور به انجام کاری شده باشد نیز آن کار به او نسبت داده نمی‌شود و گناهی هم ندارد همان طور که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ فرمود: {مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ} [النحل: ۱۰۶]: (هر كس پس از ايمان آوردنش، به الله كفر بورزد؛ مگر آن ‌كس كه مجبور شده و قلبش به ايمان اطمينان دارد؛ اما هر كس سينه‏اش برای كفر گشوده باشد، خشم الله بر آنان است و عذابى بزرگ در پیش دارند).

اگر انسان مجبور به انجام کارهایی که انجام می‌دهد باشد، مجازات کردن فرد گناه کار ظلم و ستم است؛ زیرا می‌گوید: پروردگارا! من که مجبور هستم و اختیاری از خود ندارم. همچنین اگر انسان مجبور باشد، نوشتن کارهای خوبش نیز کار بیهوده‌ای است؛ زیرا در برابر کاری پاداش می‌گیرد که کار او نیست و در انجام آن اختیاری نداشته است.

برادر سؤال کننده و دیگر مسلمانان باید به این موضوع بیندیشند و بدانند که بر انجام کارهای خود مجبور نیستند؛ بلکه کارهایشان را با اختیار و بدون اجبار انجام می‌دهند؛ اما باید دانست که هر کاری از ما سر بزند بر اساس قضا و قدر سابق الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است و به خواست و اراده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ اتفاق می‌افتد. قدر نیز همان تقدیر و ارده‌ی الله است که تحقق این دو زمانی دانسته می‌شود که فعل بنده صورت بپذیرد.

علمای اهل سنت چنین ذکر کرده‌اند که قدر مراتبی دارد:

اول: علم؛ یعنی ایمان داشته باشی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ از ازل تا ابد همه چیز را با جزئیات و تفاصیلش می‌داند؛ لذا پروردگارم گمراه نمی‌شود، فراموش نمی‌کند و هیچ چیز در زمین و آسمان، بر او پوشیده نیست.

دوم: کتابت و نوشتن؛ ایمان داشته باشی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ اندازه‌ی هر چیزی را تا روز قیامت، در لوح محفوظ نوشته است.

سوم: خواست و اراده: ایمان داشته باشی که هر چه الله بخواهد، رخ می‌دهد و هر چه نخواهد، رخ نمی‌دهد و هیچ چیزی در آسمان و زمین وجود ندارد مگر این که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ آن را آفریده است.

چهارم: خلق و آفرینش؛ ایمان داشته باشی که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ خالق و آفریننده‌ی همه چیز است؛ هیچ چیزی در آسمان‌ها و زمین وجود ندارد مگر این که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ آفریننده‌ی آن است. ایمان به قدر یکی از ارکان شش‌گانه‌ی ایمان است که رسول الله ﷺ در پاسخ به پرسش جبريل فرمود: «أَن تُؤمِنَ بِاللهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَاليَومِ الآخِرِ وَتُؤمِنُ بِالقَدَرِ خَيرِهِ وَشَرِّهِ»^۱ : (ایمان به الله، فرشتگانش، کتاب‌هایش، پیامبرانش، روز آخرت و ایمان به قدر اعم از خیر و شر آن).

***

صحیح مسلم: كتاب الإيمان، باب معرفة الإيمان والإسلام والقدر وعلامة الساعة، شماره (۸). ↩︎

تعداد بازدید: 1

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل من الجزائر: كان بيني وبين صديق لي نقاش حول مسألة: هل الإنسان مخير أم مسير؟ ولكن لم نصل إلى إجابة شافية، فأفيدونا في ذلك.

فأجاب -رحمه الله تعالى -: الإفادة في ذلك أن نقول للإنسان: ارجع إلى نفسك، ولا تسأل أحدا غيرك: هل تفعل ما تفعله مكرها عليه، أم تفعل ما تفعله باختيارك؟ وإذا توضأت في بيتك، وخرجت إلى الصلاة، وصليت مع الجماعة، هل أنت مكره على هذا أم فعلته باختيارك ؟ وإذا خرجت إلى سوقك، وفتحت متجرك، وبعت واشتريت هل أنت مجبر على ذلك أم أنك تفعله باختيارك؟ وإذا أردت أن تدرس في مدرسة معينة ابتدائية، أو متوسطة، أو ثانوية، أو جامعية، أو في الدراسات العليا، هل تفعل ذلك باختيارك أم تفعله مجبرا على هذا؟

إني أتعجب أن يرد هذا السؤال من شخص يعلم ما في نفسه، ويعلم تصرفه، ثم يقول: هل هو مسير أم مخير؟ كلّ يعلم الفرق بين ما يفعله الإنسان باختياره وإرادته وطوعه وبين ما يكره عليه. والمكره على الفعل لا ينسب إليه الفعل، ولا يلحقه به إثم، كما قال الله تعالى: ﴿ مَن كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَنِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَنُ بِالإِيمَن وَلَكِن مِّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴾ [النحل: ١٠٦].

فلو كان الإنسان مكرها على عمله لكانت عقوبة العاصي ظلما؛ لأنه يقول: يا رب أنا مكره ليس لي اختيار ولو كان الإنسان مجبرا على عمله لكانت كتابة حسناته عبئًا؛ لأنه يثاب على شيء ليس من فعله، ولا من اختياره.

فعلى أخي السائل وغيره من المسلمين أن يفكروا في هذا الأمر، وأن يعلموا أنهم غير مجبرين على الفعل، بل هم يفعلون الشيء باختيارهم، من غير أن يكرهوا عليه. ولكن فليعلم أن ما يقع منا من فعل فإنه بقضاء وقدر سابق من الله عز وجل، وبمشيئة الله -سبحانه وتعالى- واقع، فالقدر قدر الله ومشيئته، لا يُعلم تحققهما إلا بعد فعل العبد.

وقد ذكر علماء أهل السنة أن للقدر مراتب:

أولها: العلم: أن تؤمن بأن الله سبحانه وتعالى- عالم بكل شي جملة وتفصيلا أزلا وأبدًا، فلا يضل ربي ولا ينسى، ولا يخفى عليه شي في الأرض ولا في السماء.

ثانيها: الكتابة: أن تؤمن بأن الله تعالى قد كتب في اللوح المحفوظ مقادير كل شيء إلى يوم القيامة.

ثالثها: المشيئة: أن تؤمن بأن ما شاء الله كان وما لم يشأ لم يكن، وأنه ما من شيء واقع في السماء والأرض إلا بمشيئة الله -سبحانه وتعالى-.

رابعها: الخلق: أن تؤمن بأن الله تعالى خالق كل شيء، وأنه ما من شيء في السماوات ولا في الأرض إلا وقد خلقه الله جل وعلا. و الإيمان بالقدر أحد أركان الإيمان الستة، التي أجاب بها رسول الله -صلى الله عليه وآله وسلم جبريل حين سأله عن الإيمان، فقال النبي -صلى الله عليه وآله وسلم-: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ، وَمَلَائِكَتِهِ، وَكُتُبِهِ، وَرُسُلِهِ، وَالْيَوْمِ الْآخِرِ، وَتُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ».