(۱۲۲) اثبات صفت علو برای الله عَزَّوَجَلَّ

(۱۲۲) سوال: این سؤال مرا سرگردان کرده که امیدوارم بدان پاسخ دهید. بعضی از مردم می‌گویند که الله بالا و در آسمان است؛ در حالی ‌که نزد ما در سودان علمای توحید می‌گویند که الله، وجود داشته و هیچ مکانی وجود نداشته است و الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ از جهات شش‌گانه (شرق، غرب، شمال، جنوب، بالا و پایین) پاک و منزه است. لطفا توضیح دهید.

جواب:

علوّ و برتری الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر مخلوقاتش از قرآن، سنت، اجماع، عقل و فطرت ثابت است و ادله‌ی آن نیز متنوع است. تمام ادله‌ای که می‌توان با آن چیزی را اثبات نمود، بر این حقیقت دلالت دارد که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ برتر و بالای بندگانش است.

ادله‌ی قرآن درباره‌ی ثبوت علوّ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر مخلوقاتش، بسیار زیاد و متنوع است؛ مانند: (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى) [أعلى:١] : «نام پروردگار بلند مرتبه‌ات را به پاکی یاد کن» و (وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ») [نحل:٥٠] : «او است که بر بندگان خود مسلط و چیره است و او حکیم و آگاه است» و (يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ) [نحل:٥٠] : «آن‌ها از پروردگارشان که بر فرازشان است، می‌ترسند» و (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى) [طه:٥] : «الله رحمان بر عرش قرار گرفت» و آيات بسیار دیگر.

برخی آیات نیز دلالت بر این حقیقت دارند که همه چیز به سوی او بالا می‌رود؛ مانند: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ» [فاطر:١٠] : «سخن پاکیزه به ‌سوی او بالا می‌رود و عمل صالح را بالا می‌برد» و «تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ» [معارج:٤] : «فرشتگان و روح به ‌سوی او بالا ‌می‌روند».

همچنین آیاتی که دلالت دارد فلان چیز از نزد او فرود می‌آید؛ همانند: «يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ» [سجدة:٥] : «کار را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند؛ سپس به ‌سوی او بالا می‌رود» آیات در این زمینه بسیار زیاد است. سنت: سنت با تمام انواعش از جمله قولی، فعلی و تقریری بر علوّ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ دلالت دارد. پیامبرﷺ در سجودش می‌گفت: «سبحان ربی الأعلى»^۱ : «پاک و منزه است پرودگار بلند مرتبه» روز عرفه نیز در خطبه فرمود: «هل بلغت؟ قالوا: نعم. فأشار إلي السماء يقول: اللهم اشهد»^۲ : «آیا ابلاغ نمودم؟ گفتند: بله. پس به آسمان اشاره نمود و گفت: پروردگارا! شاهد باش» از کنیزی پرسیدند: «الله كجا است؟ گفت: در آسمان. سپس گفت: او را آزاد کنید که او مؤمن است»^۳

بنابراین ادله در گفتار، کردار و تأیید رسول اللهﷺ بر علو الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ و این که الله بالای همه چیز است با هم جمع شده است.

اجماع: صحابه رَضِيَ‌اللهُ‌عَنْهُم و ائمه‌ی هدايت‌يافته بعد از آنان اجماع نموده‌اند كه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بالاى همه چیز است. حتی یک نظر و سخن هم از آن‌ها نقل نشده که علو الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ را نفی کنند بلکه اجماع دارند که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بالای همه چیز است.

عقل: هر انسانی به ‌وسیله‌ی عقلش می‌داند که علوّ، صفت کمال است؛ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ دارای صفت کمال مطلق است. اگر علوّ، صفت کمال است، نداشتن این صفت، نقص محسوب می‌شود که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ منزه و دور از هر نقصی است پس واجب است صفت علو برای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ اثبات شود زیرا صفت کمال است.

فطرت: هر کسی که می‌گوید «یا رب» قلبش ضرورتا در طلب علو و بالا است لذا دستانش را به سمت آسمان بالا می‌برد. کسانی ‌که از الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ درخواست می‌کنند و او را فرا می‌خوانند، دستانشان‌ را به چه سمتی می‌برند؟ آیا آن‌ها را به سمت زمین می‌برند یا آسمان؟ یا به سمت راست یا چپ؟ همگی دستانشان‌ را به سمت آسمان، بالا می‌برند. این یک امر فطری است که هیچ دو نفری در مورد آن اختلافی ندارند مگر کسی که شیطان او را از فطرتش منحرف ساخته باشد و فطرت تمامی مخلوقات را انکار کند.

بدین جهت است که می‌گوییم: الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بوده و هیچ چیزی قبلش نبوده است؛ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ اول است و قبل از او چیزی وجود نداشته است. الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ قبل از این که عرش را بیافریند در علو بوده است سپس وقتی آسمان‌ها و زمین را آفرید، بر عرش مستقر شد؛ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ» [أعراف:٥٤] : «ای مردم! بی‌گمان پروردگارتان الله است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر عرش مستقر شد» بنابراین استواء الله بر عرش، بعد از آفرینش آن بوده است. پس با توجه به آیه، الله هنگام خلقت آسمان‌ها و زمین، بر عرش مستقر نبوده است اما درباره‌ی قبل از آفرینش آن‌ها، الله آگاه‌تر است ولی طبق آیه، بعد از خلقت آسمان‌ها و زمین الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر عرش مستقر شده است.

عبارت «الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ از جهات شش‌گانه منزه است» بیان‌گر غایت و نهایت تعطیل می‌باشد. پناه می‌بریم به الله؛ چون وقتی گفتند: الله نه در بالا، نه در پایین، نه در راست، نه در چپ، نه در جلو و نه در پشت است؛ این عدم محض و تعطیل محض است؛ چگونه ممکن است؟!

وقتی گفتیم: «الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در جهت علوّ است» منظور علوّی است که بالای آن چیزی نیست؛ این مسأله در حق الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ نقص نیست چون علوّ بر تمامی مخلوقات است و هیچ مخلوقی در آن علوّ نیست که بگوییم آن‌ها با الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ مساوی هستند؛ بلکه الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بالای تمامی مخلوقات قرار دارد و هیچ کدام از مخلوقات با الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ مساوی نیست. چه نقصی در اثبات چنین چیزی وجود دارد؟

اگر بگوییم: الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در هیچ کدام از جهات شش گانه نیست، چگونه وجود خواهد داشت؟ می‌گوییم: بله، ممکن نیست که جهت‌ها بر الله احاطه داشته باشد؛ چون الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بر همه چیز احاطه دارد و هیچ ‌یک از مخلوقاتش بر او احاطه ندارند. اگر الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بالای همه چیز باشد دیگر بالای اشیاء چیزی وجود ندارد که بگوییم: این به معنای مشارکت مخلوق با خالق در علو است. انسان باید ایمان قطعی داشته باشد که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ بالای همه چیز است و الله، علیّ اعلی است؛ الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ دارای علو مطلق است که علوّ ذات و علوّ صفات را شامل می‌شود. ادله از قرآن، سنت، اجماع، عقل و فطرت، این مسأله را اثبات می‌کند.

***

[تخريج مسلم:كتاب صلاة المسافرين، باب استحباب تطويل القراءة في صلاة الليل، شماره ٧٧٢] ↩︎
[تخريج بخاري:كتاب الحج،باب الخطبة في مني، شماره ١٧٤١؛ مسلم:كتاب الحج، باب حجة النبي ﷺ، شماره ١٢١٨.] ↩︎
[تخريج مسلم”كتاب المساجد و مواضع الصلاة، باب تحريم الكلام في الصلاة، رقم ٥٣٧] ↩︎

تعداد بازدید: 3

این صفحه را به اشتراک بگذارید

مشاهده‌ی اصل متن عربی

يقول السائل: هذا سؤال يحيرني وأرجو الإفادة عليه، وهو: إن بعض الناس يقولون بأن الله فوق في السماء، وعندنا في السودان علماء التوحيد يقولون بأن الله كان ولا مكان وهو منزه عن الجهات الست، طبعا شرق وغرب و شمال وجنوب فوق تحت نرجو منكم التوجيه حول هذا؟

فأجاب رحمه الله تعالى: علو الله عز وجل على خلقه ثابت بالكتاب والسنة والإجماع، والعقل والفطرة، فأدلته متنوعة، كل الأدلة الممكنة في إثبات الشيء تدل على أن الله تعالى فوق عباده.

أما من القرآن فأدلة ثبوت علو الله على خلقه كثيرة جدا متنوعة، مثل قوله تعالى-: ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ [الأعلى: 1]، ﴿وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ﴾ [الأنعام: ۱۸]، ﴿يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوْقِهِمْ﴾ [النحل: ٥٠]، ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾ [طه: ٥] إلى غير ذلك مما لا يحصى كثرة.

وكذلك الآيات الدالة على أن الأشياء تصعد إليه، كما في قوله: ﴿إلَيهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّلِحُ يَرْفَعُهُ﴾ [فاطر: ١٠]، ﴿تَعْرُجُ الْمَلَيْكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ﴾ [المعارج: ٤].

وكذلك الآيات الدالة على أن الشيء ينزل من عنده، كما قال الله -تعالى-: ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ﴾ [السجدة: ٥] والآيات في هذا كثيرة جدا.

وأما السنة فقد دلت بجميع أنواعها على علو الله، دلت بالقول والفعل والإقرار.

فالنبي -عليه الصلاة والسلام- يقول في سجوده: «سبحان ربي الأعلى»، وخطب الناس في يوم عرفة وقال: «هل بلغت؟ قالوا: نعم. فأشار إلى السماء يقول: اللهم اشهد»، وسأل جارية قال: «أين الله؟ قالت: في السماء. قال: أعتقها فإنها مؤمنة» فاجتمع من السنة القول والفعل والإقرار على علو الله -عز وجل-، وأنه فوق كل شيء.

وأما الإجماع فقد أجمع الصحابة، وأئمة الهدى من بعدهم، على أن الله -تعالى- فوق كل شيء، ولم يرد عنهم حرف واحد في نفي علو الله -عز وجل-، بل كانوا مجمعين على أن الله – تعالى – فوق كل شيء.

وأما العقل: فإن كل إنسان يعلم بعقله أن العلو صفة كمال، وأن الرب -عز وجل – له صفة الكمال المطلق، فإذا كان العلو صفة كمال فإن فوات العلو صفة نقص، والله -عز وجل- منزه عن النقص، فوجب أن يثبت له العلو، لأنه صفة كمال.

وأما الفطرة: فما من أحد يقول: يا رب إلا وجد من قلبه ضرورةً بطلب العلو، ولهذا يرفع يديه إلى السماء واسألوا الذين يسألونه ويدعونه: أين يوجهون أيديهم؟ هل يوجهونها إلى الأرض أو إلى السماء؟ أو إلى اليمين أو إلى الشمال؟ إنهم يوجهونها جميعًا إلى السماء، وهذا أمر فطري لا يختلف فيه اثنان إلا من اجتالته الشياطين عن الفطرة، وأنكر هذا الأمر الذي فطر عليه الخلق. وإذا كان كذلك فإننا نقول: إن الله كان -عز وجل- كان ولم يكن شيء قبله، فهو الأول الذي ليس قبله شيء، وكان عاليا -عز وجل- قبل أن يخلق العرش، ولما خلق السموات والأرض استوى على العرش، كما قال -تعالى-: ﴿إن رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى العرش﴾ [الأعراف: ٥٤] فكان استواء الله على عرشه بعد خلقه.

و هنا نقول: استواء الله على عرشه حين خلق السموات والأرض تدل الآية الكريمة أنه لم يكن، أما قبل ذلك فالله أعلم، وأما بعد ذلك -أي: بعد خلق السموات والأرض- فإن الآية تدل على أن الله استوى على عرشه. وأما قولهم: إن الله -تعالى- منزه عن الجهات الست فهذا غاية التعطيل والعياذ بالله، لأنهم إذا قالوا: إن الله ليس فوق ولا تحت ولا يمين ولا شمال ولا أمام ولا خلف، فإن هذا هو العدم المحض والتعطيل المحض، أين يكون؟

وإذا قلنا: إن الله -تعالى- في جهة العلو، العلو الذي ليس فوقه شيء، فليس في هذا من نقص في حق الله -عز وجل-، لأن العلو على جميع المخلوقات ليس فيه شيء من المخلوقات يمكن أن نقول: إنه محاذ الله -عز وجل، بل كل شيء من المخلوقات فإن الله -عز وجل- فوقه، ولا يحاذي الله -عز وجل- شيئًا من مخلوقاته، وعين النقص في إثبات مثل ذلك.

وأين الوجود إذا قلنا: إن الله -تعالى- خالٍ من الجهات الست؟ نعم نقول: إنه لا يمكن لجهة أن تحيط بالله، لأن الله -تعالى- محيط بكل شيء، ولا يحيط به شيء من مخلوقاته، فإذا كان فوق كل شيء فإن ما فوق الأشياء ليس أمرًا وجوديًا حتى نقول: إن هذا يقتضي أن يشارك المخلوق الخالق في علوه عز وجل، والواجب على الإنسان أن يؤمن إيمانًا قطعيًا بأن الله -تعالى- فوق كل شيء، وأنه العلي الأعلى، وأنه سبحانه وتعالى له العلو المطلق: علو الذات، وعلو الصفات، بدلالة الكتاب والسُّنَّة والإجماع والعقل والفطرة على ذلك