(۱۲۸۶) سوال: حکم تقلید کردن از مذاهب اربعه چیست؟

جواب:

به نسبتِ التزام مذهبی، مردم به چند دسته تقسیم می‌شوند:

قسمت اول: کسی که به مذهب معینی منتسب است، چون گمان می‌کند این مذهب به صواب نزدیک‌تر است. ولی هر گاه حق برایش روشن شود، در آن مساله از حق پیروی می‌کند و از مذهب تقلید نمی‌کند. این اشکالی ندارد و علمای بزرگی همچون شیخ الاسلام ابن تیمیه نسبت به مذهب امام احمد بن حنبل چنین بوده‌اند. او یکی از اصحاب امام احمد است و از حنابله شمرده می‌شود. با این حال – بر حسب اطلاعاتی که از کتاب‌ها و فتاوایش داریم – هر گاه دلیل برایش آشکار می‌شود، از آن پیروی می‌کند و پروایی ندارد که از مذهب خارج شود. مثال در این مورد زیاد است. این گونه مذهب‌گرایی اشکالی ندارد؛ چون انتساب به یک مذهب و مطالعه‌ی قواعد و اصول آن مذهب به انسان در فهم قرآن و سنت کمک می‌کند و باعث می‌شود افکار انسان مرتب باشد.

قسمت دوم: کسی که نسبت به مذهب معینی تعصب دارد و بدون اینکه کاری به دلیل داشته باشد، هر حکمی که در مذهب وجود دارد را قبول می‌کند و انجام می‌دهد. دلیل او کتاب‌های اصحاب مذهب است و اگر روشن شود که دلیل، مخالف با آن چیزی است که در کتب اصحاب مذهب آمده، رو به تاویل مرجوح می‌آورد تا با مذهب اصحابش موافق گردد. این مذموم است و شباهت به کسانی دارد که الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در مورد آنان فرموده است:

{أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا * وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُودًا} [نساء: ۶۰-۶۱]. (آیا نمی‌نگری به کسانی که گمان می‌کنند به آنچه بر تو و قبل از تو نازل شده، ایمان آورده‌اند، برای قضاوت به طاغوت روی می‌آورند در حالی که دستور داده شده‌اند که به طاغوت کفر ورزند و شیطان می‌خواهند آنان را کاملا گمراه نماید. و وقتی به آنها گفته می‌شود که بیایید به سوی آنچه الله نازل کرده و به سوی پیامبر، می‌بینی که منافقان به شدت از تو روی می‌گردانند).

گر چه اینها دقیقا مثل کسانی که در آیه آمده، نیستند، اما شباهتی به آنان دارند. اینها در خطر بزرگی قرار دارند؛ چون روز قیامت به آنها گفته خواهد شد: چه پاسخی به پیامبران دادید؟ و به آنها نمی‌گویند: فلان کتاب یا فلان امام چه گفت.

قسمت سوم: کسی است که علمی ندارد و عامی محض است. به همین خاطر از مذهبی معین پیروی می‌کند؛ چون خودش توانایی ندارد که حق را بفهمد و اصلا اهل اجتهاد نیست. چنین شخصی زیر آیه‌ی {فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ} [نحل: ۴۳]: (پس از اهل علم بپرسید اگر نمی‌دانید)، وارد می‌شود.

اما از این سوال، سوال دیگری هم ممکن است به ذهن انسان بیاید. سوال این است که: شخص عامی از عالمی سوالی می‌پرسد. عالم به او فتوایی می‌دهد. اما او از عالمی دیگر چیزی خلاف آنچه که این عالم فتوا داده، می‌شنود. حال به فتوای کدام یک عمل نماید؟ شخص حیران می‌شود که به فتوای کدام یک از این دو عالم عمل نماید؟ زیرا قدرت این را ندارد که یکی از این دو قول را با تکیه بر دلیل، بر دیگری ترجیح دهد؟

در جواب این سوال باید گفت: الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ هیچ کسی را بیشتر از توانش مکلف نفرموده است. ببین قلبت به کدام یک از اقوال تمایل دارد و همان قول را بپذیر. اگر قلبت به قول یکی از آنها تمایل داشت به خاطر اینکه آن شخص، عالم‌تر و با تقواتر است، از او پیروی کن. اگر هر دو عالم نزدت مساوی بودند، گفته شده باید از روی احتیاط، قول آن یکی که سخت گیری بیشتری در آن است را بپذیرد. همچنین می‌تواند آسان‌ترین قول از میان این دو قول را بگیرد، چون به قاعده‌ی شرعی نزدیک‌تر است. نیز گفته‌اند: مختار است به هر کدام که خواست عمل نماید و اصل بر برائت ذمه است.

اما قول نزدیک‌تر به حق این است که فتوای آسان‌تر را بگیرد. به دلیل این آیه: {يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ} [بقره: ۱۸۵]: (برای شما آسانی می‌خواهد و سختی نمی‌خواهد). نیز چون دلیل هر دو طرف در یک حد قوّت هستند، یا به خاطر اینکه از نظر سائل، هر دو عالم مساوی هستند.

***