(۶۳۷۰) سوال: شیخ بزرگوار، بعضی از مردم می‌گویند: ذکر گفتن برتر از نماز فرض است، به‌دلیل فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {وَلَذِكۡرُ ٱللَّهِ أَكۡبَرُ} [سوره العنكبوت: ۴۵]: (و البته یاد الله [از هر کاری] بالا‌تر است) آیا واقعاً ذکر از نماز برتر است؛ همان‌طور که می‌گویند؟

جواب:

نماز از جمله ذکرهای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ است؛ بلکه بزرگ‌ترین نوع ذکر است و پس از شهادتین، مؤکدترین رکن اسلام به شمار می‌آید، زیرا رسول الله صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم فرمودند: «بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ: شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، وَالْحَجِّ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ»^[۱]: (اسلام بر پنج [پایه] بنا شده است: شهادت دادن به اینکه معبود [به‌حقی] نیست جز الله و اینکه محمد بنده و فرستاده‌ی اوست؛ و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات و حج خانه‌ی [کعبه] و روزه‌ی رمضان) پس نماز بوستانی از بوستان‌های ذکر است: در آن، قرآن خوانده می‌شود؛ تکبیر گفته می‌شود؛ ثنای الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰگفته می‌شود؛ انواع تعظیم الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ در آن انجام می‌گیرد؛ دعا در آن هست؛ در واقع نماز بوستانی است که از هر نوع زیبایی در آن یافت می‌شود.

و بدون شک، نماز واجب و مستحب وجود دارد، نماز واجب، یکی از ارکان اسلام است و همان‌طور که گفتیم، برترین نوع ذکر پس از شهادتین است، یعنی گواهی به یگانگی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ و رسالت محمد صَلَّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم است، بنابراین ذکرِ تنها از نماز برتر نیست؛ بلکه نماز از آن برتر است و اگر کسی به ما بگوید: آیا برتر این است که با گفتن ذکرهایی چون تسبیح و تکبیر و تهلیل (لا إله إلا الله) و مانند آن‌ها تضرع کنم، یا با نماز تضرع کنم؟ می‌گوییم: تضرع تو با نماز برتر است؛ زیرا نماز مجموعه‌ای از انواع مختلف ذکر است.

اما در مورد فرموده‌ی الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ: {وَلَذِكۡرُ ٱللَّهِ أَكۡبَرُ} [سوره العنكبوت: ۴۵]: (و البته یاد الله [از هر کاری] بالا‌تر است)، این آیه دلالت دارد بر این‌که نماز انسان را از فحشا و منکر بازمی‌دارد، اما آنچه در نماز از ذکر الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ وجود دارد، بزرگ‌تر از آن است همان‌طور که در آیه‌ی کامل روشن است: {ٱتۡلُ مَاۤ أُوحِیَ إِلَیۡكَ مِنَ ٱلۡكِتَـٰبِ وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَۖ إِنَّ ٱلصَّلَوٰةَ تَنۡهَىٰ عَنِ ٱلۡفَحۡشَاۤءِ وَٱلۡمُنكَرِۗ وَلَذِكۡرُ ٱللَّهِ أَكۡبَرُ} [سوره العنكبوت: ۴۵]: ([ای پیامبر،] آنچه را از این کتاب بر تو وحی شده است تلاوت کن و نماز برپا دار، به راستی که نماز، انسان را از گناه و زشتکاری بازمی‌دارد؛ و البته یاد الله [از هر کاری] بالا‌تر است) یعنی: آنچه در نماز از ذکر الله سُبْحَانَهُ‌وَتَعَالَىٰ هست، از خاصیت نهی از فحشا و منکر، بزرگ‌تر است.

اما نکته‌ای در این‌جا هست و آن این‌که: ذکری که در جای خاص خود وارد شده، از نماز مطلق برتر است، برای مثال، اگر کسی بپرسد: آیا بهتر است بعد از نماز فرض، فوراً بلند شوم و نماز مستحب بخوانم، یا بهتر است اذکار واردشده‌ی بعد از نماز را بگویم؟ می‌گوییم: بهتر آن است که اذکار مشروع بعد از نماز را بگویی؛ چون این ذکر در موقعیتی خاص وارد شده و به آن زمان اختصاص دارد.

پس ذکری که در جایگاه خودش وارد شده باشد و به موقعیتی خاص مقید باشد، از نماز مطلق (بدون وقت خاص) برتر است.

به همین دلیل، اگر کسی بپرسد: من در حال تلاوت قرآن هستم و صدای اذان را می‌شنوم؛ آیا ادامه‌ی تلاوت قرآن بهتر است یا پاسخ گفتن به اذان؟ می‌گوییم: پاسخ گفتن به اذان بهتر است؛ چون این ذکر، در موقعیتی خاص وارد شده، و بر تلاوت قرآنی که زمان مشخصی برای آن نیست، برتری دارد و می‌توانی در زمان دیگری قرآن بخوانی.

[۱] صحیح بخاری: كتاب الإيمان، باب قول النبي ﷺ : بني الإسلام على خمس» شماره (۸)، و صحیح مسلم: كتاب الإيمان باب أركان الإسلام ودعائمه العظام، شماره (١٦).